Akcja Katolicka

Akcja Katolicka to ruch świeckich katolików (laikatu), który dąży do wprowadzenia wartości chrześcijańskich do życia publicznego. Powstała w 1876 roku pod nazwą Opera dei Congressi, w odpowiedzi na rosnący wpływ prądów liberalnych i antyklerykalnych.

Historia i założenia

Apostolstwo świeckich towarzyszyło misji ewangelizacyjnej Kościoła katolickiego przez wieki, jednak nie miało wyraźnych celów ani struktury organizacyjnej. Mimo to, miało ogromne znaczenie, a w różnych okresach istniały grupy ludzi zaangażowanych w ewangelizację. Przykładem mogą być Trzecie Zakony, jak tercjarze św. Franciszka i św. Dominika, oraz działalność świeckich w sferze charytatywnej. Dopiero w XIX wieku podjęto wysiłki na rzecz tworzenia zorganizowanych ruchów katolickich, co przyczyniło się do powstania Akcji Katolickiej.

W momencie, gdy papież Pius X zaproponował Akcję Kościołowi, miał na myśli „akcję katolicką” (pisaną małą literą), jako aktywność apostolską świeckich. Z biegiem czasu dostrzegano, że taka działalność wymaga struktury organizacyjnej, która ostatecznie ukształtowała się za pontyfikatu Piusa XI. Wówczas zaczęto używać terminu „Akcja Katolicka” jako nazwy własnej. W praktyce jednak wiele organizacji współpracujących z Akcją opisywano jako jej część. Obecnie termin ten jest traktowany jako zastrzeżony dla konkretnej organizacji, choć w szerszym kontekście obejmuje również inne ruchy katolików świeckich, które promują wartości chrześcijańskie w życiu publicznym.

Papieskie inspiracje

Nowatorstwo Leona XIII

Na przełomie XIX i XX wieku znaczący wpływ na rozwój idei Akcji Katolickiej miała działalność papieża Leona XIII. Jego encykliki społeczne budziły świadomość wśród świeckich katolików, że są oni współodpowiedzialni za losy Kościoła. Ta odpowiedzialność oznaczała aktywne zaangażowanie w apostolstwo, co prowadziło do tworzenia stowarzyszeń robotników oraz chrześcijańskich organizacji młodzieżowych.

Papież Leon XIII podkreślał znaczenie świeckich w budowaniu chrześcijańskiego ustroju społecznego. W swojej encyklice Rerum novarum z 15 maja 1891 roku zaznaczył, że hierarchia kościelna i świeccy muszą współpracować dla osiągnięcia właściwego celu i zapewnienia pokoju społecznego. Działalność tego papieża można uznać za pierwszy krok w kierunku stworzenia późniejszej Akcji Katolickiej.

Zamysły Piusa X

Nazwa „Akcja Katolicka” pojawiła się w 1903 roku, kiedy papież Pius X określił rozwijający się ruch apostolstwa świeckich jako chrześcijańską akcję ludową. Aby nadać temu ruchowi konkretny kierunek, w 1905 roku ogłosił encyklikę Il fermo proposito, w której po raz pierwszy użyto terminu Akcja Katolicka.

Pius X wzywał świeckich do aktywnego uczestnictwa w działaniach na rzecz dobra Kościoła, społeczeństwa i jednostki, mających na celu zbawienie dusz i rozszerzenie Królestwa Bożego. Środki do realizacji tych zadań obejmowały praktykowanie cnót chrześcijańskich, szerzenie Ewangelii oraz działania miłosierdzia. Wszystko to miało odbywać się w bliskiej współpracy z Kościołem.

Decyzje Piusa XI

Doświadczenia związane z I wojną światową skłoniły papieża Piusa XI do działania na rzecz pokoju między narodami. Jednym z jego zamysłów było zjednoczenie wiernych we współpracy na rzecz Akcji Katolickiej. Po kilku latach jego pontyfikatu zyskał miano „papieża Akcji Katolickiej”.

Akcja Katolicka stała się dla Piusa XI niezwykle istotna, o czym świadczy liczne nawiązania do niej w jego encyklikach, listach i przemówieniach. Nadał jej oficjalny charakter, a działania świeckich katolików miały stać się systematycznym wsparciem dla pracy duszpasterskiej. W encyklice Ubi arcano Dei z 1922 roku zdefiniował Akcję jako współpracę świeckich katolików w hierarchicznym apostolstwie Kościoła, gdzie świeccy mają być pomocnikami hierarchii kościelnej.

Pius XI podkreślał, że głównym celem Akcji jest przywrócenie pokoju w sercach ludzi oraz pojednanie między nimi. „Trzeba odbudować Królestwo Chrystusowe na ziemi” – pisał, a zadanie to miało być realizowane wspólnie przez świeckich apostołów i hierarchię kościelną.

W komentarzu do encykliki z 1928 roku skierował list do kardynała Adolfa Bertrama, określając Akcję jako inicjatywę duchową, religijną i społecznie oddziałującą, oddzielając ją od kwestii świeckich i politycznych. Celem Akcji jest obrona wiary i obyczajów oraz budowa Królestwa Chrystusowego. Uczestniczyć mogą wszyscy katolicy, niezależnie od wieku, płci czy przynależności społecznej, o ile ich działania nie stoją w sprzeczności z nauką Kościoła. Akcja ma również na celu przygotowanie członków do życia publicznego, co wymaga wsparcia zarówno ze strony biskupów, jak i państwa.

Akcja Katolicka może przyjmować różne formy organizacyjne w różnych krajach, ale powinna działać w jednolitych ramach pod jednym kierownictwem, wzorując się na włoskiej Akcji Katolickiej. W 1928 roku papież ostatecznie zdefiniował cele i zadania Akcji.

Formy organizacyjne

W początkowym etapie organizowania się Akcji Katolickiej, episkopaty wielu krajów, takich jak Polska, Holandia, Jugosławia czy Czechosłowacja, uznały już istniejące organizacje katolickie za część AK. W miarę rozwoju, kraje Ameryki Łacińskiej, Hiszpania (1931) oraz Polska (1934) oparły organizację AK na czterech naturalnych stanach: mężczyznach, kobietach, młodzieży męskiej i żeńskiej, zwanych kolumnami, wzorując się na włoskich wytycznych Piusa XI.

Późniejsza praktyka pokazała, że początkowe założenia były niewłaściwe. Zróżnicowania społeczno-kulturowe i zawodowe wymagały stworzenia modelu uwzględniającego różnorodność środowiskową, co zostało zrealizowane głównie w Belgii, Francji i Kanadzie.

Akcja w Polsce

Czasy zaborów

Nieco po opublikowaniu encykliki Rerum novarum, biskup Józef Bilczewski oraz biskup Józef Sebastian Pelczar założyli Akcję Katolicką w Galicji, która, oprócz prowadzenia czytelni ludowych, kół rolniczych i kas oszczędnościowych, angażowała się także w pomoc potrzebującym.

W II Rzeczypospolitej

II Rzeczpospolita istniała w latach 1918–1939, a jej powstanie było rezultatem rozpadu państw zaborczych. W tym czasie katolicy świeccy, wraz z hierarchią kościelną, zakładali różne grupy pod wspólną nazwą Akcja Katolicka, które cieszyły się dużą popularnością. W 1939 roku liczba członków AK osiągnęła 750 tysięcy (według R. Kaczmarka około 650 tysięcy).

Różne pisma wydawane przez młodzież szkolną w II Rzeczypospolitej stanowiły ważny element procesu wychowawczego. Oprócz dużych miast, gdzie działały istotne szkoły, tego typu pisma ukazywały się także w mniejszych miejscowościach. W Świeciu nad Wisłą, uczniowie gimnazjum od 13 stycznia 1931 roku wydawali miesięcznik „Gregorianum”, który funkcjonował do 1939 roku. Opiekunem tej grupy był ksiądz Maksymilian Dunajski, a na łamach „Gregorianum” poruszano aktualne tematy związane z działalnością gimnazjum, w tym wyniki w nauce, działalność kół zainteresowań oraz lokalne wydarzenia sportowe i religijne.

Wybuch II wojny światowej oraz powojenne zmiany w układzie sił zablokowały na długie lata działalność stowarzyszenia.

W Polsce Ludowej

W Polsce Ludowej działalność Akcji Katolickiej została zakazana. W latach 60. odbywał się Sobór Watykański II, który w Dekrecie O apostolstwie świeckich (DA, 20) określił cztery kluczowe cechy Akcji Katolickiej, które odróżniają ją od innych organizacji katolickich:

cel identyczny z celem Kościoła;
przyjęcie przez świeckich odpowiedzialności w Kościele i za Kościół;
zorganizowana działalność;
działalność „pod zwierzchnim kierownictwem” hierarchii kościelnej, która może zatwierdzić tę współpracę przez udzielenie mandatu.

W czasach rządów komunistycznych nasilały się przejawy dyskryminacji obywateli za ich przekonania religijne.

W III Rzeczypospolitej

III Rzeczpospolita powstała po przemianach w 1989 roku, co umożliwiło powrót religii do szkół oraz swobodne zrzeszanie się katolików świeckich w wcześniej zakazanych organizacjach. W tym kontekście powstała także Akcja Katolicka. O jej reaktywacji mówił Jan Paweł II do biskupów polskich podczas ich wizyty w Rzymie 12 stycznia 1993 roku, podkreślając, że organizacje katolickie są niezbędne do formacji apostolskiej świeckich, a szczególne miejsce zajmuje Akcja Katolicka, która przyniosła wiele pozytywnych efektów w przeszłości.

Artykuł 9. statutu Akcji Katolickiej określa jej cel: „Celem Akcji Katolickiej jest pogłębianie formacji chrześcijańskiej oraz organizowanie współpracy katolików świeckich z hierarchią kościelną w prowadzeniu misji apostolskiej Kościoła.”

Akcja Katolicka realizuje swoje cele poprzez: pogłębianie życia religijnego, moralnego, intelektualnego i kulturalnego, ukierunkowywanie na zadania apostolskie, promowanie wartości ewangelicznych w społeczeństwie oraz kształcenie katolickich działaczy do aktywności w różnych sferach życia społecznego, gospodarczego, kulturalnego i politycznego.

Najwyższym organem stowarzyszenia jest Krajowy Instytut Akcji Katolickiej, a każda struktura ma swój zarząd i asystenta kościelnego. Rady DIAK i KIAK składają się z prezesa parafialnego oraz osób nominowanych przez biskupa. Diecezjalne Instytuty Akcji Katolickiej działają w większości diecezji, a stowarzyszenie skupia około 35 tysięcy członków w Polsce.

Benedykt XVI również zachęcał polskich katolików świeckich do tworzenia akcji katolickich. W przemówieniu do biskupów podczas wizyty Ad limina apostolotum w Rzymie 9 grudnia 2005 roku, podkreślił znaczenie Akcji Katolickiej i potrzebę stworzenia przejrzystego i dojrzałego programu oraz wypracowania jej profilu duchowego.

Patronem Akcji Katolickiej w Polsce jest błogosławiony Stanisław Kostka Starowieyski oraz święty Jan Paweł II.

Patroni Akcji Katolickiej w wybranych diecezjach:

bielsko-żywiecka – Najświętsza Maryja Panna, Matka Kościoła
krakowska – św. Jadwiga Andegaweńska
łódzka – Święta Rodzina z Nazaretu
poznańska – bł. Edmund Bojanowski
przemyska – św. Andrzej Bobola
rzeszowska i zamojsko-lubaczowska – bł. Stanisław Starowieyski
tarnowska – bł. Karolina Kózkówna
toruńska – św. Wojciech

Prezesi Zarządu Akcji Katolickiej

Andrzej Kamiński – od 2024 roku
Urszula Furtak – od 2016 roku do 2024 roku
Halina Szydełko – od 2005 do 2016 roku
Jan Stefanek – od 2001 do 2005 roku
Halina Szydełko – od 1998 do 2001 roku

Przypisy

Bibliografia

Wczoraj, dziś, jutro Akcji Katolickiej, praca zbiorowa pod red. Tadeusza Borutki, Wyd. Naukowe PAT, Kraków 2004. (ISBN 83-89017-32-6)
Akcja Katolicka dzisiaj. Materiały z sympozjum zorganizowanego w Ołtarzewie w dniach 27–29 IV 1955, red. M. Kowalczyk i J. Warzecha, Ząbki 1966.
T. Borutka, Istota i funkcja Akcji Katolickiej, „Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne” 1 (1966), s. 243–253.
M. Duda, Akcja Katolicka. Studium teologiczno-pastorale, Częstochowa 1996.
Akcja Katolicka zadaniem dla świeckich, praca zbiorowa, red. S. Dobrzanowski, Kraków 1997.
Misja Kościoła w świecie – Akcja Katolicka dzisiaj, praca zbiorowa, red. I. Dec, Wrocław 1955.
Katolicka nauka społeczna, Tadeusz Borutka, Jan Mazur, Andrzej Zwoliński, Wyd. Zakonu Paulinów, Częstochowa-Jasna Góra 2004.
Stanisław Krajski, Akcja Katolicka – ostatnia szansa dla Polski, Wyd. św. Tomasza z Akwinu, Warszawa 1995.
Leszek Wilczyński, Akcja katolicka w parafiach Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej w latach 1931–1939. Na podstawie materiałów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, t. 1 A–D, t. 2 E–K, t. 3 L–O, t. 4 P–Sła, t. 5 Słu–Ż, Wydawnictwo Rys, Poznań 2003.
Leszek Wilczyński, Działalność wydawnicza Akcji Katolickiej w Poznaniu w latach 30. XX wieku. Na podstawie materiałów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, Wydawnictwo Rys, Poznań 2004, s. 1–119.
Leszek Wilczyński, Działalność Akcji Katolickiej w dekanatach Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej w latach 1936–1939. Na podstawie materiałów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, Wydawnictwo Rys, Poznań 2004, s. 1–200.
Leszek Wilczyński, Działalność Diecezjalnych Instytutów Akcji Katolickiej w Polsce w latach 1930–1939. Na podstawie materiałów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002.

Dokumenty kościelne

Adhortacja Apostolska Christifideles Laici [1] Jana Pawła II, o powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie dwadzieścia lat po Soborze Watykańskim II. Watykan 1988.
Dekret o apostolstwie świeckich Soboru Watykańskiego II. W: Sobór Watykański Drugi. Konstytucje Dekrety, Deklaracje. Poznań 1967.
Statut Akcji Katolickiej [2]

Linki zewnętrzne

Krzysztof Halicki: Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży w diecezji chełmińskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, [w: Organizacje Młodzieżowe w XX wieku. Struktury, ideologia, działalność, pod red. P. Tomaszewskiego i M. Wołosa, Toruń 2008, s. 50–72]. Krzysztof Halicki – Academia.edu. [dostęp 2012-12-08].
Krzysztof Halicki: Gregorianum (1931–1939). Miesięcznik Gimnazjum w Świeciu nad Wisłą, [w: „Acta Cassubiana” 2007, Tom IX, s. 93–117]. Krzysztof Halicki – Academia.edu. [dostęp 2013-01-06].
Witryna główna Akcji Katolickiej w Polsce
Serwisy diecezjalne Akcji Katolickiej w Polsce. ak.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-04-22)]. – mapa interaktywna
Słownik katolickiej nauki społecznej. kns.gower.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-16)].
Wspólna Droga (Pismo parafialnego oddziału Akcji Katolickiej). wspolnadroga.ovh.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-24)].