Akcja Francuska

Akcja Francuska

Akcja Francuska (fr. Action Française) to francuski ruch ideowo-polityczny o skrajnym prawicowym charakterze, który łączył nacjonalizm oraz monarchizm, działający w pierwszej połowie XX wieku.

Geneza

Geneza Action Française wiąże się z tzw. sprawą Dreyfusa, czyli oskarżeniem w 1894 roku oficera francuskiej armii pochodzenia żydowskiego, Alfreda Dreyfusa, o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Wyrokiem sądu wojskowego Dreyfus został skazany na dożywotnie więzienie na „Diabelskiej Wyspie” w Gujanie Francuskiej. W 1898 roku proces Dreyfusa został zrewidowany, co spowodowało znaczne podziały polityczne w społeczeństwie francuskim, przebiegające między prawicowymi, monarchistycznymi a lewicowymi i republikańskimi kręgami.

Początki działalności

Wśród przeciwników rewizji procesu, skupionych wokół przekonań nacjonalistyczno-katolickich (takich jak Henri Vaugeois i Maurice Pujo), powstał 8 kwietnia 1898 roku Komitet Akcji Francuskiej (Comité d’action Française). Domagali się oni obalenia republiki oraz wprowadzenia „rządu autorytarnego” wzorowanego na ancien régime’u. Kluczowym momentem było dołączenie do Komitetu pisarza rojalistycznego Charles’a Maurrasa, który argumentował, że jedyną gwarancją odbudowy państwa i tradycji francuskiej jest przywrócenie monarchii. Latem 1901 roku Komitet oficjalnie przekształcił się w organizację monarchistyczną, nawiązując kontakt z księciem Filipem Orleańskim, uznawanym za pretendenta do tronu. Na początku XX wieku Action Française rozpoczęła współpracę z tzw. „żółtymi” związkami zawodowymi, tworząc wspólnie klub dyskusyjny Cercle Proudhon.

Liga Akcji Francuskiej

14 stycznia 1905 roku Komitet Akcji Francuskiej przekształcił się w Ligę Akcji Francuskiej (la Ligue d’action Française) pod przewodnictwem H. Vaugeois. Kolejnymi liderami byli: Bernard de Vésins, admirał Antoine Schwerer, François de Lassus oraz M. Pujo. W 1906 roku z inicjatywy Léona de Montesquiou, sekretarza generalnego Ligi, powstał Instytut Akcji Francuskiej (l’Institut d’action Française), kierowany przez historyka Louisa Dimiera, który prowadził badania nad myślą rojalistyczną. Stworzono także młodzieżową organizację – Federację Studentów Akcji Francuskiej (Fédération des étudiants d’action Française) oraz paramilitarną grupę Kameloci Króla (Camelots du Roi), na czele której stał rzeźbiarz Maxime Réal del Sarte. Kluczowym narzędziem politycznym Ligi stał się dziennik „L’action Française”, założony 21 marca 1908 roku i redagowany przez Ch. Maurrasa. W tym piśmie opublikowano deklarację programową Akcji Francuskiej, podpisały ją m.in. pisarz Léon Daudet i historyk Jacques Bainville, tworząc kierowniczy „triumwirat inteligencji”.

Apogeum działalności politycznej i intelektualnej Akcji Francuskiej miało miejsce w latach 1914–1924. W tym okresie współpracowano z prawicą republikańską (R. Poincaré, A. Millerand), a 21 jej członków zasiadało w Izbie Deputowanych. Współpraca zakończyła się serią morderstw na działaczach ruchu (m.in. szefa Kamelotów M. Plateau, skarbnika Ligi E. Berger oraz 15-letniego syna L. Daudeta – Filipa). Od końca lat 20. władze francuskie zaczęły zwalczać Akcję Francuską. W 1927 roku aresztowano L. Daudeta, skazując go na 5 miesięcy więzienia za oskarżenia pod adresem policji o współudział w zamordowaniu syna. W 1937 roku ponownie skazano go na 4 miesiące więzienia za ujawnienie tolerowanej przez rząd Frontu Ludowego kontrabandy broni dla hiszpańskich republikanów. W tym samym roku skazano również Ch. Maurrasa. Z kolei 14 lipca 1936 roku rząd wydał dekret delegalizujący Akcję Francuską oraz związane z nią organizacje; mimo to ruch nie zaprzestał działalności. W 1937 roku doszło do konfliktu między działaczami Akcji Francuskiej a Domem Orleańskim z powodu ich antyliberalnego stanowiska. W rezultacie, w listopadzie, przywódca orleanistów książę de Guise i delfin Henryk książę Orleański odcięli się od ruchu.

Stosunki ze Stolicą Apostolską

Akcja Francuska cieszyła się uznaniem większości członków Episkopatu Francji, a jej działania wspierali m.in. kardynałowie Merry del Val, Gaetano De Lai oraz prymas Belgii Désiré-Joseph Mercier. Współpracowali z nią także: Louis Billot, jezuita i profesor Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie, Dom Besse OSB, R. Garrigou-Lagrange OP, Le Floch SJ, rektor seminarium francuskiego, Pie de Langogne, kapucyn oraz H. de Clérissac AA. Uważali, że Akcja Francuska, atakując „prześladowczą republikę” oraz „masońską demokrację”, oddała „nieocenione usługi Kościołowi”. Na początku Pius XI był wielkim zwolennikiem ruchu, dostrzegając w jego programie wiele wartości cenionych w Watykanie. Papież uważał, że Francja jest źródłem tzw. modernizmu katolickiego, z którym prowadził zdecydowaną walkę. Teorię spisku modernistycznego w Kościele przedstawiała Akcja Francuska w swoich publikacjach.

Jednak wkrótce relacje ze Stolicą Apostolską zaczęły się pogarszać. Przyczyną było zdecydowanie antyniemieckie stanowisko Akcji Francuskiej, co komplikowało stosunki Watykanu z niemieckimi katolikami, a także instrumentalne traktowanie religii w jej programie oraz groźby lewicy francuskiej dotyczące wznowienia prześladowań Kościoła. Pretekstem do konfliktu był agnostycyzm Ch. Maurassa. Pierwsza próba potępienia Akcji Francuskiej miała miejsce w 1913 roku, kiedy biskup Fréjus Guillibert nałożył na jej działaczy ekskomunikę. Wówczas papież Pius X, nazywając Ch. Maurassa „dzielnym obrońcą Wiary i Kościoła”, stanął w jego obronie, sprzeciwiając się publicznemu potępieniu. Przyznał, że prace Ch. Maurassa były „damnabilis, non damnandus”, czyli zasługujące na potępienie, lecz nieprzeznaczone do tego. Zakazał także jakichkolwiek działań przeciwko Akcji Francuskiej. Sprawa trwała jeszcze przez jakiś czas, ale w 1914 roku została zawieszona przez papieża.

Kolejny konflikt miał miejsce w połowie lat 20., kiedy arcybiskup Bordeaux i kardynał Andrieu, a następnie 27 grudnia 1926 roku sam papież Pius XI potępili działalność Akcji Francuskiej. Nakazano wpisanie dziennika „L’action Française” oraz 7 książek Ch. Maurrasa na Indeks ksiąg zakazanych. Sankcje kościelne obejmowały zakaz przynależności katolików do Ligi Akcji Francuskiej, prenumerowania dziennika oraz udzielania sakramentów świętych; nawet małżeństwa członków ruchu mogły być błogosławione jedynie w zakrystiach. Zwolennicy Akcji Francuskiej twierdzili, że jej potępienie było skutkiem „intrygi modernistów i liberałów”, przez których Pius XI został „wprowadzony w błąd”. Dopiero po długich staraniach mediatorów oraz wymianie korespondencji między Pius XI a Ch. Maurrasem, ekskomunika została cofnięta 1 lipca 1939 roku, już za pontyfikatu Piusa XII.

Francja Vichy

Po inwazji Niemiec na Francję i utworzeniu w czerwcu 1940 roku Państwa Francuskiego pod przewodnictwem marszałka Philippe’a Pétaina, Ch. Maurras generalnie poparł politykę kolaboracji z okupantem, ale w ograniczonym zakresie. Rozumiał konieczność współpracy, aby uchronić Francję przed „polonizacją”, jednak zdecydowanie sprzeciwiał się aktywnej kolaboracji, nawet w sferze antykomunistycznej. Upadek Republiki oraz Rewolucję Narodową (Révolution nationale) marszałka P. Pétaina, dokonywaną pod hasłami: „Praca – Rodzina – Ojczyzna”, przyjął jako „boską niespodziankę”, umożliwiającą odrodzenie tradycyjnych wartości francuskich.

Główni liderzy Akcji Francuskiej, Ch. Maurras i L. Daudet, nie angażowali się w życie publiczne Francji Vichy, wydając jedynie w Lyonie dziennik „L’Action Française”, w którym krytykowali zarówno politykę proniemiecką, jak i proaliancką. Inni, jak M. Pujo i G. Calzant, zostali uwięzieni i torturowani przez Niemców z powodu działalności w podziemiu. Niektórzy zaangażowali się w publiczną działalność w Państwie Francuskim (H. Massis, twórca konstytucji – R. Alibert, doradca i autor przemówień P. Pétaina – R. Gillouin). Symboliczną datą kończącą działalność Akcji Francuskiej jest 24 sierpnia 1944 roku, kiedy ukazał się ostatni numer „L’Action Française”.

Okres powojenny

Po wyzwoleniu Francji przez wojska alianckie i ustanowieniu nowych władz na czele z generałem Charlesem de Gaullem, wielu działaczy Akcji Francuskiej zostało oskarżonych o kolaborację z Niemcami. Charles Maurras został uznany winnym „ideowej inspiracji” Rewolucji Narodowej i skazany na dożywotnie więzienie; wyroki otrzymali także m.in. M. Pujo i R. Alibert. Niektórzy padli ofiarą samosądów, głównie z rąk komunistów, podczas czystek (épuration) w latach 1944–1946.

Program i doktryna Akcji Francuskiej

Akcja Francuska dokonała syntezy tradycyjnego (monarchistycznego i decentralistycznego) konserwatyzmu z nowoczesnym nacjonalizmem, tworząc doktrynę nacjonalizmu integralnego (nationalisme intégral). Na sztandarze Ch. Maurras wypisał hasło „monarchii narodowej, dziedzicznej, antyparlamentarnej i zdecentralizowanej”. W deklaracji programowej, opublikowanej w dzienniku „L’action Française”, wzywano do przeprowadzenia antyrepublikańskiej „rewolucji w imię porządku”, mającej naprawić skutki wcześniejszych destrukcyjnych rewolucji. Głoszono, że „tylko monarchia może protegować, organizować i umacniać klasę robotniczą, tak jak dawniej wzmocniła burżuazję”. Zapowiadano likwidację centralizmu oraz przywrócenie przedrewolucyjnych wolności i przywilejów prowincjonalnych. Wzywano „ludzi porządku” i „ludzi postępu” ze wszystkich klas, zawodów i partii, patriotów, nacjonalistów oraz katolików do jednoczenia się pod sztandarem rojalizmu, obalenia Republiki oraz proklamowania księcia Orleańskiego królem Francji. Głównymi przeciwnikami państwa uznawano masonerię, Żydów, protestantów oraz „meteków” (cudzoziemców), określanych jako „cztery skonfederowane stany wrogów Francji”. Domagano się powrotu do historycznych prowincji Francji, ponieważ według koncepcji nacjonalizmu integralnego, silny monarcha będzie wystarczającym czynnikiem jednoczącym państwo. W polityce zagranicznej opowiadano się za odzyskaniem Alzacji i Lotaryngii oraz osłabieniem potęgi Niemiec.

Oddziaływanie zagraniczne

Działalność oraz myśl Akcji Francuskiej miały wpływ na ugrupowania w innych krajach Europy. Najbardziej podobnymi, a częściowo inspirowanymi nią, ruchami politycznymi były: Włoskie Stowarzyszenie Nacjonalistyczne (Associazione Nazionalista Italiana) Enrico Corradiniego, Integralizm Luzytański (Integralismo Lusitano) António Sardinhy w Portugalii, nacional-catolicismo Akcji Hiszpańskiej (Acción espanola) Ramiro de Maeztu, frankofoński helwetyzm (Ordre et Tradition, Union Helvétique) Marcela Regameya oraz Léona Degrelle’a rexizm (Christus Rex) w Belgii. W Rumunii do dorobku Akcji Francuskiej odwoływali się zarówno konserwatywny nacjonalista Alexander Cuza, jak i radykalny nacjonalista, twórca Legionu Michała Archanioła, Corneliu Z. Codreanu. Dyktator Portugalii, António de Oliveira Salazar, nazywał siebie uczniem Ch. Maurassa, a hiszpański caudillo, Francisco Franco y Bahamonde, przyjął go w 1937 roku z honorami należnymi głowie państwa.

Ch. Maurras był uważany za „mistrza myślenia” przez wielu myślicieli i pisarzy, w tym Irvinga Babbitta, T.E. Hulme’a oraz T.S. Eliota. W Polsce do powinowactwa z maurrasizmem przyznawali się zarówno monarchiści (Leszek Gembarzewski, Julian Babiński, Stanisław Cat-Mackiewicz), jak i narodowcy-tradycjonaliści z „młodej endecji” (Karol S. Frycz, Jędrzej Giertych).

Powojenne odniesienia

Po zakończeniu II wojny światowej, reanimatorami Akcji Francuskiej zostali pastor Henri Boegner, François Daudet oraz Georges Calzant, którzy w 1947 roku rozpoczęli wydawanie tygodnika „Aspects de la France”.

Do tradycji Akcji Francuskiej nawiązało ugrupowanie o nazwie Restauracja Narodowa (Restauration nationale – Centre de Propagande Royaliste et d’action Française), które powstało pod koniec 1955 roku. Główne pismo tego ugrupowania, tygodnik „L’Indépendance Française”, a następnie „Aspects de la France” (w 1992 roku powrócił do historycznego tytułu „L’action Française”), redagował syn Maurice’a Pujo, Pierre Pujo.

W 1971 roku redaktor miesięcznika „Royaliste”, Bertrand Renouvin, ogłosił powstanie Nouvelle Action Française (w październiku 1978 roku zmieniono nazwę na Nouvelle Action Royaliste), opowiadającej się za demokracją, liberalizmem oraz integracją europejską.

Na tradycji Akcji Francuskiej bazują katoliccy tradycjonaliści, w tym Bractwo św. Piusa X, założone przez arcybiskupa Marcelego Lefebvre’a.

Przypisy

Linki zewnętrzne

Strona Centre royaliste d’Action française (jęz. francuski)

Wybrane teksty Ch. Maurassa (jęz. francuski)

Bibliografia

JerzyJ. Eisler, Od monarchizmu do faszyzmu. Koncepcje polityczno-społeczne prawicy francuskiej 1918–1940, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, ISBN 83-01-07121-4, OCLC 835863395.

Jerzy Eisler, Maurras, Akcja Francuska i Watykan, [w:] „Więź” 9 (1988)

A. Tomczyk, Nacjonalizm integralny. Z dziejów myśli i działalności politycznej Charlesa Maurras’a i Akcji Francuskiej, [w:] „Prawica Narodowa” 2 (1995)

Jacek Bartyzel, Rojalizm francuski, [w:] „Arcana” 12 (1996)

AdamA. Wielomski, Nacjonalizm francuski 1886–1940. Geneza, przemiany i istota filozofii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo von Borowiecky, 2007, ISBN 978-83-87689-93-3, OCLC 169970740.