Akcja „Burza” w Okręgach Wilno i Nowogródek AK
Akcja „Burza” w Okręgach Wilno i Nowogródek Armii Krajowej stanowiła część działania militarnego, które zostało zorganizowane i przeprowadzone przez oddziały AK przeciwko wojskom niemieckim w ostatnim okresie niemieckiej okupacji, tuż przed nadejściem Armii Czerwonej, a wszystko to miało miejsce na terenach II Rzeczypospolitej.
W maju 1944 roku, po analizie doświadczeń związanych z akcją „Burza” na Wołyniu, Komenda Główna AK postanowiła przejąć kontrolę nad Wilnem, aby podkreślić polskość kresów wschodnich.
Na początku czerwca połączono okręgi wileński i nowogródzki, a nowym komendantem został ppłk Aleksander Krzyżanowski, znany jako „Wilk”.
Pod koniec czerwca powstał i został zatwierdzony plan operacji na Wilno, oznaczony kryptonimem „Ostra Brama”. Celem akcji było przeprowadzenie uderzenia na miasto z zewnątrz, przy wsparciu pięciu zgrupowań oddziałów z okręgu wileńskiego i nowogródzkiego oraz wewnętrznego wsparcia ze strony garnizonu miejskiego AK.
Dowództwo Oddziałów Partyzanckich
6 czerwca 1944 roku ujawniono oficjalnie Dowództwo Oddziałów Partyzanckich Okręgu Wileńskiego, które stacjonowało w Dziewieniszkach. Jego głównym zadaniem była koordynacja działań bojowych oddziałów w terenie. Ochronę zapewniały 8 Brygada Partyzancka oraz Oddział Rozpoznawczy KO pod dowództwem por. „Groma”. W Dziewieniszkach funkcjonowała polowa drukarnia oraz część BiP. Rozpoczęto wydawanie „Biuletynu Nadzwyczajnego”, „Pobudki” i „Z Pola Walki”, a także nadawano komunikaty radiowe oraz drukowano rozkazy, przepustki i legitymacje.
Obsada personalna
Dowódca – ppłk Aleksander Krzyżanowski „Wilk”
Szef sztabu – mjr dypl. Teodor Cetys „Sław”
Szef oddziału I – kpt. Zbigniew Brodzikowski „Rarańcza”
Szef oddziału II – por. Józef Ciecierski „Rokita”
Szef oddziału III – ppłk Zygmunt Blumski „Strychański”
Szef oddziału IV – mjr Kazimierz Radzikowski „Robur”
Szef oddziału V – kpt. Stefan Czemik „Orwat”
Szef oddziału VI – por. Antoni Snarski „Solny”
Szef saperów – kpt. Michał Kwakszyc „Kowal”
Szef służby sanitarnej – por. dr Michał Reicher „Sosna”.
Bezpośrednio pod dowództwem Oddziałów Partyzanckich znajdowały się:
- Oddział Rozpoznawczy KO pod dowództwem por. Władysława Kitowskiego „Groma” (120 ludzi),
- Oddział Dyspozycyjny Kedywu („pluton S”) pod dowództwem por. Floriana Perepeczki „Promienia” (80 ludzi),
- Kompania osłony sztabu pod dowództwem por. Piotra Górskiego „Ziemowita” (100 ludzi).
Walki w ramach „Burzy”
Na Nowogródczyźnie
Równocześnie z przygotowaniami do operacji „Ostra Brama”, od 1 lipca rozpoczęły się walki w ramach „Burzy”. Inspektorat rejonowy Baranowicze, wyłączony z akcji „Ostra Brama”, od 2 lipca prowadził „Burzę” w obwodach Baranowicze, Nieśwież oraz Słonim. Dwa bataliony 78 pp, dowodzone przez por. Józefa Wierzbickiego „Józefa” i por. Stanisława Wintera „Stanleya”, wysadziły most na rzece Iszka i toczyły walki w rejonie Nowej Myszy. Jedna z kompanii weszła do Klecka. 4 batalion 77 pp, 2 szwadron 26 pułku oraz kompania lotnicza wyruszyły 5 lipca z Bielicy nad Niemnem. Przy przejeździe przez szosę Lida–Grodno zniszczyły niemiecką kolumnę, a następnie walczyły w pobliżu Żyrmun z niemiecką kompanią piechoty. Jedna z grup batalionu stoczyła bitwę z oddziałami ROA koło Śliżun.
8 batalion 77 pp, dowodzony przez por. Józefa Zwinogrodzkiego „Turkucia”, w Dokudowie stoczył zacięty bój z niemieckim batalionem. W ramach operacji „Ostra Brama” utrzymywał dwie przeprawy na Niemnie. Straty niemieckie szacowano na kilkudziesięciu zabitych, podczas gdy wśród Polaków zginęło 8, a 10 zostało rannych. 5 lipca batalion przemieścił się w kierunku Wilna.
Na Wileńszczyźnie
12 Oszmiańska Brygada AK pod dowództwem por. Hieronima Romanowskiego „Cerbera” walczyła z Niemcami w okolicach Szyłowicz i Wierebuszek na trasie Boruny–Holszany. 13 Mołodecka Brygada AK, dowodzona przez por. Adama Walczaka „Nietoperza”, zlikwidowała posterunki policji w Bienicy i Markowie, a także zaatakowała posterunki wojskowe w Sakowicach i Listopadach. Zgrupowanie nr 2 Okręgu Wilno AK, pod dowództwem mjr. „Węgielnego”, operowało na drogach Podbrodzie – Święciany oraz Kiemieliszki – Podgrodzie, a także na linii kolejowej Podbrodzie – Postawy. 24 Brygada AK „Dryświaty” pod dowództwem por. Kazimierza Krauzego „Wawrzeckiego” zdobyła Opsę 8 lipca.
6 lipca nie wszystkie oddziały partyzanckie były gotowe do ataku na Wilno, jednak kontynuowały walki z Niemcami.
12 Brygadę zastał rozkaz do udziału w operacji „Ostra Brama” w rejonie Holszan. Zgodnie z poleceniem miała przejąć kontrolę nad lotniskiem na Porubanku. Podczas przekraczania drogi Boruny–Holszany doszło do starcia z Niemcami. Straty wyniosły: 1 zabity, 2 zaginionych i 4 rannych. Do Szwajcar dotarli 7 lipca, gdzie ochraniali szpital polowy 3 czołówki sanitarnej.
7 lipca, w rejonie Szwajcarów, 6 Wileńska Brygada AK pod dowództwem mjr. Leona Koplewskiego „Konara” wspólnie z 12 Brygadą uwolniły około 4 tysięcy jeńców z obozu w Mińsku, którzy byli transportowani pod konwojem na zachód. W Puszczy Rudnickiej stacjonowały oddziały Zgrupowania nr 4 „Południe”. 7 Wileńska Brygada AK pod dowództwem por. Wilhelma Tupikowskiego „Wilhelma”, 2 batalion 77 pp pod dowództwem „Krysi” oraz 7 batalion 77 pp pod dowództwem „Ostoi” z sukcesem rozbroiły kilka niemieckich pododdziałów, tocząc walki pod Chazbiejowicami, Rakliszkami i Ejszyszkami.
6 Brygada znajdowała się na południowym skraju Puszczy Rudnickiej, w gotowości do przeprowadzenia akcji „Roma”. Tylko jej 3 kompania „Ziemowita” została oddelegowana do ochrony sztabu polowego Okręgu Wileńsko-Nowogródzkiego.
Rozkaz z 3 lipca nakazywał brygadzie opuszczenie rejonu Orany–Ejszyszki i do wieczora 7 lipca miała skoncentrować się pod Wilnem. Tam miała być w gotowości jako odwód dowództwa, zajmując pozycje na Trakcie Czarnym i osłaniając nacierające oddziały od wschodu.
5 Brygadę mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” planowano jako trzon Zgrupowania nr 5 „Zachód”, która po wycofaniu się z Wilna miała wziąć udział w dalszych operacjach.
Zgrupowanie nr 2 „Północ” mjr. „Węgielnego”, operujące na północny wschód od Wilna, współdziałało taktycznie z 277 Dywizją gen. Gładyszewa. Walki toczono w rejonie Mejszagoły, Gładkiszek i Suderwy. Pod Gładkiszkami zdobyto baterię dział, a następnie, wspólnie z sowietami, wyparto przeciwnika z Mejszagoły. 13 lipca, w rejonie Krawczuny – Nowosiółki, miały miejsce krwawe starcia z grupą gen. Stahela, która próbowała przebić się z Wilna, oraz z oddziałami ppłk. Tolsdorfa. Nieprzyjaciel poniósł znaczne straty, a po stronie polskiej zginęło ponad 100 partyzantów.
Epilog
Na podstawie porozumienia ppłk „Wilka” z dowódcą 3 Frontu Białoruskiego gen. Iwanem Czerniachowskim, oddziały AK skupiły się w rejonie Turgiele, Taboryszki i Wołkorabiszki. Celem „Wilka” było odtworzenie 19 Dywizji Piechoty, Wileńskiej Brygady Kawalerii oraz batalionu pancerno-motorowego, które miały walczyć z Niemcami i być operacyjnie podporządkowane dowództwu Armii Czerwonej. Ustalenia te obowiązywały przez dwa dni. 17 lipca w Boguszach doszło do podstępnego aresztowania kierowniczej kadry okręgu. Zdezorientowane oddziały wileńskie i nowogródzkie, w trakcie marszu w kierunku Puszczy Rudnickiej, zostały otoczone i rozbrojone przez sowiecki 86 pułk wojsk pogranicznych. Około 4 tysięcy partyzantów trafiło do obozu przejściowego w Miednikach Królewskich, a stamtąd zostali deportowani do Kaługi i jako obywatele sowieccy wcieleni do 361 zapasowego pułku piechoty.
Ostatnim tragicznym epilogiem Operacji Wileńskiej było rozbicie oddziałów partyzanckich przez 6 i 10 Dywizję NKWD w rejonach Borowa, Poddubicz, Surkontów, Klukowiczarni oraz Kołodziszek. 21 sierpnia, w walce z batalionem 32 zmotoryzowanego pułku piechoty NKWD, poległ komendant okręgu nowogródzkiego ppłk „Kotwicz” oraz 36 partyzantów. Nowo formujące się i reorganizujące oddziały samoobrony AK kontynuowały walkę na Wileńszczyźnie przez kilka kolejnych miesięcy.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4. Brak numerów stron w książce.
Tadeusz Przyłucki: Czas Burzy w 50. rocznicę operacji „Burza”. Warszawa: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. Zakład poligraficzny Akcydens, 1994. ISBN 83-90-1777-0-6.
Z.Z. Boradyn Z.Z., A.A. Chmielarz A.A., H.H. Piskunowicz H.H.: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie. Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997, ISBN 8390716803. Brak numerów stron w książce.