Akcja „Burza”

Akcja „Burza” to operacja wojskowa zorganizowana przez oddziały Armii Krajowej przeciwko niemieckim siłom w końcowej fazie okupacji, tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej, na terytorium II Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się 4 stycznia 1944 roku, kiedy to Armia Czerwona przekroczyła granicę polsko-radziecką ustaloną w traktacie ryskim na Wołyniu, i trwała aż do stycznia 1945 roku.

Rozkaz o rozpoczęciu akcji został wydany przez komendanta głównego Armii Krajowej, generała Tadeusza Komorowskiego, w listopadzie 1943 roku.

Po tym, jak Armia Czerwona przekroczyła wschodnią granicę II Rzeczypospolitej i odrzuciła propozycję współpracy wojskowej ze strony władz RP, 12 stycznia 1944 roku komendant Armii Krajowej wydał rozkaz nr 126, który zapowiadał wsparcie Armii Czerwonej w walce z Niemcami w miarę naszych możliwości i interesów państwowych. Z kolei 26 października 1944 roku jego następca, generał Leopold Okulicki, ogłosił koniec akcji.

W ramach akcji „Burza” zmobilizowano około 100 tysięcy żołnierzy i oficerów Armii Krajowej.

Stosunek władz polskich do ZSRR

Generał Władysław Sikorski uważał, że należy przywitać Sowietów jako sojuszników, ale jeśli ich postawa wobec Polski stanie się wroga, konieczne będzie ujawnienie tylko administracji cywilnej, a oddziały Armii Krajowej powinny wycofać się w głąb kraju, aby ocalić je przed całkowitym zniszczeniem. Komendant Główny Armii Krajowej, generał Stefan Grot-Rowecki, był przekonany o wrogiej postawie Sowietów i dążył do uzyskania zgody na przygotowania do oporu przeciwko ich armii.

Formy

W wyniku odkrycia grobów polskich oficerów w Katyniu w kwietniu 1943 roku, zerwano stosunki dyplomatyczne między Polską a ZSRR, które wcześniej przywrócono w lipcu 1941 roku na mocy układu Sikorski-Majski. Rząd w Londynie w instrukcji z 27 października 1943 roku, w przypadku braku nawiązania oficjalnych stosunków z Sowietami, zakazał współpracy z nimi i nakazał, aby władze podziemne oraz AK pozostały w konspiracji, a w przypadku represji – przeszły do samoobrony. Zalecał również zwiększenie działań sabotażowych i dywersyjnych przeciwko Niemcom, ale jedynie w formie demonstracji i ochrony, co stało w sprzeczności z zasadami konspiracji. Delegat Rządu na Kraj, Jankowski, oraz generał Bór-Komorowski mieli inne zdanie na temat konspiracji, uważając, że brak reprezentacji legalnych władz Rzeczypospolitej na terenach operacji sowieckich stworzy możliwość zajęcia tego miejsca przez organizacje uległe Sowietom. W raporcie z 14 lipca 1943 roku, generał Bór-Komorowski wskazywał, że bezczynność AK na zajętych terenach byłaby szkodliwa, ponieważ „…nie byłoby wtedy przeszkody, aby upozorować wolę narodu polskiego stworzenia 17 republiki sowieckiej”. Po wymianie telegramów między krajem a Londynem, rząd zgodził się z opinią władz krajowych, a w depeszy przekazanej 12 lutego 1944 roku, generał Sosnkowski podkreślił, że „…rząd i ja uważamy, że wola kraju jest czynnikiem, którego nie można zignorować”. W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 roku, wojska sowieckie przekroczyły granicę polsko-sowiecką w rejonie miasta Rokitno.

Akcja „Burza” miała być prowadzona przez Armię Krajową niezależnie od Armii Czerwonej, chociaż rozkaz KG AK przewidywał współdziałanie z Armią Czerwoną na poziomie taktycznym oraz ujawnienie dowództw AK przed dowództwem Armii Czerwonej. Rząd RP na uchodźstwie, nie uznając nielegalnych według prawa międzynarodowego aneksji, które miały miejsce po 1 września 1939 roku na terytorium Polski, nakazał oddziałom Wojska Polskiego oraz reprezentantom administracji cywilnej Polskiego Państwa Podziemnego występować wobec władz sowieckich jako przedstawiciele legalnych władz Rzeczypospolitej na jej traktatowym terytorium.

Formy akcji były uzależnione od stanu i położenia oddziałów niemieckich i obejmowały:

powstanie zbrojne (po spełnieniu odpowiednich warunków wojskowych i politycznych);
wzmożoną akcję dywersyjną na zapleczu armii niemieckiej.

Miejsce

Tereny Polski w granicach sprzed 1939 roku, w miarę wycofywania się Niemców przed Armią Czerwoną, były miejscem działań. Początkowo duże miasta zostały wyłączone z akcji, aby oszczędzić ich mieszkańców i zabudowę, jednak od lipca 1944 roku dowódca AK, generał Tadeusz Bór-Komorowski, nakazał żołnierzom AK zajmowanie również dużych ośrodków miejskich. Na odprawie dowódców okręgów AK w Wilnie i Nowogródku w Warszawie 12 czerwca 1944 roku stwierdzono, że zajmowanie większych miast jest niezbędne, jeśli Polskie Państwo Podziemne ma występować jako gospodarz wobec wkraczających oddziałów Armii Czerwonej. Podkreślono, że w kwestii terytoriów z ZSRR, które nie chciał uznać praw Polski do przedwojennych terenów wschodnich, kluczowa jest polityka faktów dokonanych, obejmująca przejmowanie kontroli nad istotnymi ośrodkami miejskimi na wschodzie Polski.

Cele

Głównym celem akcji było uświadomienie władzom ZSRR, że na wyzwolonych terenach Polski, wcześniej okupowanych przez Niemców, gospodarzem są Polacy, którzy uznają władzę Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie jako jedyną reprezentację państwa polskiego.

Ważne było także zanegowanie alianckiego podziału na strefy operacyjne, według którego Polska znajdowała się w radzieckiej strefie operacyjnej, a wojska aliantów zachodnich oraz ich jednostki nie działały w tym rejonie.

Celem było również skłonienie ZSRR do uznania władzy Rządu RP w Londynie, reprezentowanego w kraju przez Delegaturę Rządu na Kraj. Chodziło o uznanie granicy wschodniej sprzed 1939 roku, którą ZSRR zaakceptował na podstawie traktatu ryskiego w 1921 roku, oraz praw Polski do terenów wschodnich, które zostały bezprawnie przejęte na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku.

Akcja miała również na celu sprowadzenie do Polski sił aliantów zachodnich i jednostek PSZ na zachodzie, w pierwszej kolejności 1 SBS.

Warszawa nie była uwzględniona w planach „Burzy” jako teren działań wojskowych z powodu konieczności zapewnienia bezpieczeństwa ludności i ochrony dóbr kultury. Oddziały AK miały jedynie ochraniać cywilów w trakcie ewentualnej ewakuacji. Ostatecznie główne cele wojskowe akcji „Burza” zostały osiągnięte. Odtworzenie struktur polskiej armii w formie przedwojennej podkreśliło ciągłość Polskich Sił Zbrojnych i wzmocniło Armię Krajową jako uczestnika działań wojennych i sojusznika. Zmiany te nastąpiły jednak w obliczu ofensywy radzieckiej oraz działań służb bezpieczeństwa ZSRR wymierzonych w Armię Krajową, co znacząco przyczyniło się do politycznego niepowodzenia planu „Burza” na Kresach Wschodnich. Dodatkowo, skomplikowało sytuację powołanie rządu PKWN, który był marionetkowy i zależny od ZSRR.

Działania służb bezpieczeństwa ZSRR

Ogromny wpływ na nieosiągnięcie celów akcji „Burza” miały działania sowieckich służb bezpieczeństwa, głównie NKWD i kontrwywiadu wojskowego Smiersz, które wkraczały na ziemie polskie wraz z oddziałami Armii Czerwonej. Dochodziło do aresztowań, rozbrajania oraz egzekucji mniejszych oddziałów Armii Krajowej przez NKWD, dokonując m.in. egzekucji żołnierzy AK w Rozryszczu, Przebrażu, Łozowie i Antonówce. Aresztowanych żołnierzy przymusowo wcielano do Armii Berlinga, a oficerów wywożono w głąb Rosji. NKWD łamało także postanowienia lokalnych porozumień między Armią Krajową a partyzantką sowiecką lub Armią Czerwoną.

Po zdobyciu Wilna 13 lipca 1944 roku, z dużym udziałem sił AK okręgu wileńskiego i nowogródzkiego (około 5,5 tys. ludzi), polscy dowódcy zostali podstępem zwabieni na „negocjacje”, a następnie aresztowani i wywiezieni w głąb ZSRR. W wyniku wielkiej obławy aresztowano kolejnych żołnierzy AK i zgromadzono ich w obozie w Miednikach. Ci, którzy odmówili wstąpienia do Armii Berlinga, zostali wszyscy wywiezieni do obozów w głąb ZSRR, głównie do Kaługi. Podobne wydarzenia miały miejsce w okręgu lwowskim, gdzie w ostatnich dniach lipca 1944 roku NKWD aresztowało całą delegację oficerów Armii Krajowej, w tym Okręgowego Delegata Rządu we Lwowie, Adama Ostrowskiego.

W okręgu lubelskim AK doszło do podstępnego rozbrojenia trzech dywizji Armii Krajowej. W trakcie wspólnej ofensywy z Armią Czerwoną w stronę Warszawy, zostały one otoczone przez wojska sowieckie, a zatrzymanych żołnierzy polskich wysłano transportami na wschód, z czego 2,7 tys. do obozu koncentracyjnego na Majdanku, a większość z tej liczby w głąb ZSRR.

Reprezentowanie polskich władz jako gospodarzy zajmowanych terenów od samego początku nie było przez Sowietów traktowane poważnie. W Sarnach dowódca sowiecki powiedział ujawnionemu staroście: „Głupi jesteście, towarzyszu, jaki wy tam starosta”.

Konsekwencje

Z militarnego punktu widzenia akcja „Burza” częściowo osiągnęła zamierzone cele. Oprócz działań na terenie, oddziały Armii Krajowej współuczestniczyły, wraz z Armią Czerwoną, w zdobyciu kilku dużych miast, takich jak Wilno czy Lwów. Odtworzenie części dywizji i pułków walczących w 1939 roku podkreśliło nieprzerwaną ciągłość Polskich Sił Zbrojnych, co miało nie tylko znaczenie symboliczne, ale również w sierpniu 1944 roku doprowadziło do oficjalnego uznania Armii Krajowej za wojska sprzymierzone. Politycznie jednak nie osiągnięto pozytywnych rezultatów. Zachodni alianci, informowani przez wywiad AK o masowych aresztowaniach żołnierzy podziemia, dowódców AK i przedstawicieli Delegatury Rządu na Kraj, nie podjęli działań mogących zmienić politykę sowiecką wobec Polski i jej obywateli. Stalin nadal przekonywał zachodnich sojuszników, wbrew oczywistym faktom ujawnionym w trakcie akcji „Burza”, że Armia Krajowa jest słaba i niezdolna do jakichkolwiek działań wojskowych oraz że jedyną siłą polityczną, z którą Polacy wiążą nadzieję na odrodzenie niepodległego państwa, miała być rzekomo polska lewica i komuniści. Takie twierdzenia były również rozpowszechniane w kraju przez podporządkowany ZSRR aparat propagandowy, który przygotowywał się do tych działań na długo przed wybuchem akcji „Burza”.

Realizacja akcji „Burza” na Kresach Wschodnich doprowadziła do zaostrzenia konfliktu politycznego i stała w sprzeczności z budującą się radziecką państwowością na tych terenach. Próba włączenia głównej masy żołnierzy AK do Ludowego Wojska Polskiego powiodła się tylko częściowo. W wyniku działań radzieckich służb bezpieczeństwa, głównie NKWD, w więzieniach i obozach zamknięto 50 tysięcy żołnierzy AK, uczestniczących w akcji „Burza”, głównie za odmowę wstąpienia do kontrolowanej przez ZSRR armii Berlinga. Działania NKWD skutkowały terrorem wobec Polaków na terenach wschodnich. Od listopada 1944 roku nasilono sowieckie pacyfikacje na Kresach, gdzie zamordowano 9,8 tys. Polaków w powiecie lidzkim, 8 tys. w szczuczyńskim oraz 6 tys. w oszmiańskim. Najbardziej ucierpiały miasta Ejszyszki i Bieniakonie. Regularnie organizowano obławy na członków Armii Krajowej, np. na Lubelszczyźnie jesienią 1944 roku oraz na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie na przełomie 1944 i 1945 roku. Z Wilna deportowano 35 tys. Polaków, wymuszając oświadczenia, iż wyjeżdżają z własnej woli; w miejsce deportowanych osiedlano Rosjan. ZSRR dokonał także grabieży polskich dóbr kulturalnych, wywożąc m.in. całe archiwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

Przebieg operacji

1944

akcja „Burza” na Wołyniu – 15 stycznia – 18 marca – 21 kwietnia – 21 maja
akcja „Burza” na Podolu – 7 marca – kwiecień
akcja „Burza” w Okręgach Wilno i Nowogródek AK – 1 lipca – 13 lipca
akcja „Burza” w Wilnie (operacja „Ostra Brama”) – 7 lipca – 13 lipca
akcja „Burza” w Okręgu Białystok AK – 14 lipca – 20 sierpnia
akcja „Burza” w Okręgu Polesie AK – 15 lipca – 30 lipca
akcja „Burza” w Podokręgach: Stanisławów, Tarnopol i Lwów AK – 16 lipca – 26 lipca
akcja „Burza” we Lwowie – 22 lipca – 27 lipca
akcja „Burza” w Okręgu Lublin AK – 20 lipca – 29 lipca
akcja „Burza” w Okręgu Kraków AK – 23 lipca – 30 sierpnia
akcja „Burza” w Obszarze Warszawskim AK – 26 lipca – 2 października
powstanie warszawskie – 1 sierpnia – 2 października
akcja „Burza” w Okręgu Radom-Kielce AK – 1 sierpnia – 6 października
akcja „Burza” w Okręgu Łódź AK – 14 sierpnia – 26 listopada
akcja „Burza” w Okręgu Kraków AK – 21 września – 21 listopada

W ramach akcji „Burza” przeprowadzono także akcję o kryptonimie „Jula”, która polegała na równoczesnej dywersji na kilku liniach kolejowych. Naczelny Wódz, generał Sosnkowski, wyraził zgodę na tę akcję. 3 kwietnia 1944 roku nadeszła z Londynu wiadomość o podjęciu działań, a już 6 kwietnia przerwano komunikację w następujących miejscach:

na linii Przeworsk – Rozwadów wysadzono przęsło mostu na Wisłoku, co spowodowało przerwę w ruchu pociągów trwającą 48 godzin;
na linii kolejowej Przeworsk – Rzeszów, pod Rogóżnem, wysadzono przepust pod przejeżdżającym pociągiem, co spowodowało przerwę w ruchu trwającą 34 godziny;
na linii kolejowej Jasło – Sanok, w pobliżu Nowosielec, wysadzono przepust w chwili przejazdu pociągu, co spowodowało przerwę w ruchu trwającą 33 godziny.

Akcja „Jula” osiągnęła zamierzony cel, wykazując sprawność oddziałów AK. Brytyjski minister, hrabia Selborne, w liście do generała Sosnkowskiego z 13 maja 1944 roku, wyraził uznanie za skuteczne i sprawne przeprowadzenie tej operacji.

Działania na mniejszą skalę, prowadzone w październiku i listopadzie, określono kryptonimem „Deszcz”. Zakończyła je demobilizacja oddziałów leśnych.

1945

W styczniu 1945 roku pewne elementy działań zbrojnych były prowadzone przez okręgi: krakowski, śląski, kielecki oraz poznański (lokalne powstanie w Ostrowie Wlkp.), a także na Mazowszu i w okręgu pomorskim.

Odtwarzanie Sił Zbrojnych w ramach akcji „Burza”

Kielecki Korpus Armii Krajowej działał od 10 lipca do 26 sierpnia.

2. DP, 7. DP, 25. pp, 72. pp

Warszawski Korpus Armii Krajowej rozpoczął działania od 20 września.

8. DP, 10. DP, 28. DP

Odznaczenia

Krzyż Pamiątkowy Akcji „Burza”

Odznaka pamiątkowa Akcji „Burza”

Upamiętnienie

Walki żołnierzy Armii Krajowej w operacji „Burza” zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic po 1990 roku: „OPERACJA „BURZA” CZERWIEC – WRZESIEŃ 1944”.

Przypisy

Bibliografia

Marek Ney-Krwawicz, Armia Krajowa. Szkic Historyczny, Wydawnictwo Ars Print Production, Warszawa 1999, ISBN 83-8722-417-0.

Wojciech W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914-1945, Warszawa: Świat Książki, 2003, ISBN 83-7311-991-4, OCLC 177001481. Brak numerów stron w książce.

Tadeusz Przyłucki: Czas Burzy w 50. rocznicę operacji „Burza”. Warszawa: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. Zakład poligraficzny Akcydens, 1994. ISBN 83-90-1777-0-6.