Akcja „B”

W nocy z 19 na 20 września 1950 roku, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) aresztowało 199 duchownych ewangelikalnych. Celem tej operacji było osłabienie ewangelikalnego protestantyzmu w Polsce poprzez likwidację Kościołów, które nie miały uregulowanego statusu prawnego. Aresztowani byli członkami trzech głównych wspólnot: Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego (ZKE), Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej (KChWE) oraz Zjednoczenia Kościołów Chrystusowych (ZKCh). Po kilku dniach zwolniono 87 duchownych, natomiast szesnastu z nich skazano na więzienie. W 1952 roku część skazanych objęła amnestia. Warto zauważyć, że aresztowania miały znaczący wpływ na rozwój ZKE w 1953 roku.

Inwigilacja Kościołów

W latach 1950–1953 władze przeprowadziły szereg akcji wymierzonych w różne instytucje religijne, w tym zarówno w Kościół katolicki, jak i w ewangelikalne wyznania, oskarżając je o szpiegostwo oraz utrzymywanie kontaktów zagranicznych. W szczególności inwigilacji poddano Świadków Jehowy.

Już w 1947 roku MBP rozpoczęło zbieranie informacji o działaczach ewangelikalnych, z wyjątkiem Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów. Powodem represji były także ich kontakty zagraniczne i przyjmowanie pomocy z zagranicy. Kontakty te miały również baptyści, jednak byli legalizowanym ugrupowaniem, co sprawiało, że ich pomoc nie wzbudzała takiego podejrzenia. W ramach inwigilacji kontrolowano zarówno korespondencję przychodzącą, jak i wychodzącą z kraju, w tym listy wysyłane przez współwyznawców do członków zarządów kontrolowanych Kościołów.

W listopadzie 1946 roku rozpoczęto rozpracowywanie kierownictwa ZKCh, co zaowocowało sprawą agenturalną pod kryptonimem „Fanatyk”. W kwietniu 1947 roku, sprawę przeciwko działaczom KChWE nazwano „Opieka”. Lokalne urzędy bezpieczeństwa tworzyły sprawy przeciwko ewangelikalnym działaczom w różnych regionach Polski.

W wyniku pokazowego procesu bułgarskiego z 1949 roku, gdzie skazano 15 pastorów, Wydział V Departamentu V MBP postanowił aresztować czołowych przedstawicieli ZKCh i ZKE. Opracowano „Plan częściowej likwidacji sekt”, który przewidywał aresztowania 18 działaczy 16 marca, jednak operacja nie doszła do skutku. Mimo to, władze rozpoczęły systematyczne rozpracowywanie „sekt”. 28 maja 1949 roku UBP w Warszawie założył sprawę agenturalną pod kryptonimem „Inżynier”, natomiast 7 czerwca Departament V MBP sporządził dokument, w którym uznano, że Kościoły te „stanowią bazę wpływów imperializmu amerykańskiego” i powinny zostać zlikwidowane w celu ograniczenia wpływów USA.

Aresztowanie i zarzuty

W nocy z 19 na 20 września 1950 roku, aresztowano liderów Kościoła, zamykając jednocześnie wszystkie obiekty sakralne. W sumie zatrzymano 199 osób z ewangelikalnych Kościołów (ZKE, KChWE, ZKCh) – w tym nie tylko duchownych, lecz także aktywnych wiernych. Przesłuchano około 200 osób, przeprowadzono około 600 rewizji. Najwięcej aresztowań miało miejsce w województwie katowickim, podczas gdy najwięcej rewizji przeprowadzono w bydgoskim. Zarekwirowano kaplice, literaturę, śpiewniki oraz wyposażenie zborów, z których większość nigdy nie powróciła do właścicieli. W raporcie dla Komitetu Centralnego PZPR, funkcjonariusz UBP donosił o „ponad 200 płatnych funkcjonariuszach” z „szpiegowsko-białogwardzistowskim obliczem”, związanych z „sektami” stworzonymi w okresie międzywojennym przez Departament MSWewn.

Zgodnie z informacjami L. Jańczuka, termin aresztowania 19 września był związany z rozmowami działaczy KChWE i Kościoła Metodystycznego na temat warunków przyłączenia do tego drugiego, ponieważ metodyści posiadali legalizację, a zielonoświątkowcy nie.

Aresztowanym przedstawiono obszerne zarzuty, wskazując na rzekome połączenia z przedwojennym Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, które miało założyć „sekty” w celu prowadzenia działań wywiadowczych przeciwko ZSRR. Zarzucano im również prowadzenie działalności antyradzieckiej w czasie II wojny światowej oraz nawiązywanie kontaktów z „imperializmem anglo-amerykańskim” po wojnie. Oparcie oskarżeń miało miejsce na podstawie doniesień agenturalnych tajnych współpracowników UBP, w tym Szymona Bilińskiego, który oskarżał liderów Kościołów o sprzeniewierzenie się Ewangelii i działalność antyradziecką.

Na 1 października 1950 roku w areszcie pozostawały 112 osoby. Po kilku miesiącach niektórych zwolniono. W styczniu 1951 roku w areszcie przebywało 65 osób, z czego połowę uwolniono w marcu. Wobec najbardziej podejrzanych gromadzono „dowody”. Do najbardziej znanych należeli Jerzy Sacewicz, Mikołaj Korniluk, Bolesław Winnik, Teodor Maksymowicz i inni. Duchownym zarzucono prowadzenie kampanii antyradzieckiej oraz krytykę władzy ludowej i spółdzielni produkcyjnych, wskazując na Władysława Kołodzieja i Teodora Maksymowicza jako szczególnie zaangażowanych w te działania.

6 października 1950 roku Jan Onacik przygotował wytyczne dotyczące śledztwa, które miały na celu zgromadzenie danych o współpracy z reżimem sanacyjnym oraz obcymi wywiadami. Wytyczne te zostały rozesłane do wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego.

Proces i uwięzienie

Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, wzorując się na procesie bułgarskim z 1949 roku, planował przeprowadzenie pokazowego procesu. Pomimo stosowania tortur i zastraszania, duchowni nie przyznali się do stawianych im zarzutów. Śledztwo prowadzone było w sposób nieudolny, a pułkownik Józef Różański w raporcie z 7 lipca 1951 roku dla generała Romana Romkowskiego stwierdził, że „nie wyjaśniono z podejrzanymi ani jednego zasadniczego zagadnienia”, co spowodowało rezygnację z planu pokazowego procesu.

Ryszard Michalak informuje, że wszyscy, przed opuszczeniem aresztu, musieli podpisać oświadczenie o braku pretensji wobec UBP. Szesnastu aresztowanych skazano na więzienie. Paweł Lindner i Henryk Jarząbski otrzymali wyroki na kilka miesięcy więzienia za przechowywanie broszury „Co nas czeka?”, a Stanisław Krakiewicz został zatrzymany pod zarzutem prowadzenia „roboty wywiadowczej”. Ludwik Szenderowski został skazany na 9 lat więzienia na podstawie donosów Szymona Bilińskiego oraz jego kontaktów z osobami z USA. Maksymowicz otrzymał 2 lata obozu pracy, a Sacewicz został skazany na 2 lata za handel dolarami. Pozostali, jak Korniluk i Winnik, również zostali skazani na różne kary więzienia.

Po wyborach parlamentarnych w 1952 roku, władze postanowiły uwolnić niektórych skazanych w ramach trzeciej ustawy amnestyjnej. W kwietniu 1953 roku na wolność wyszli Sacewicz, Korniluk i Maksymowicz. Władysław Kołodziej wyszedł na wolność we wrześniu 1953 roku, a ostatnim, który odzyskał wolność, był Szenderowski, zwolniony 4 kwietnia 1955 roku.

Rezultat

Skala akcji „B” była większa niż represje wobec innych Kościołów chrześcijańskich. Dla porównania, w 1950 roku MBP aresztowało 132 księży katolickich, a najbardziej prześladowanym ugrupowaniem byli wówczas Świadkowie Jehowy. Represje te zahamowały rozwój wyznań ewangelikalnych, a także zastraszyły te wspólnoty, których duchownych nie aresztowano.

Na szczególne cierpienia narażony był ZKCh. W styczniu 1950 roku kościół ten miał 43 zbory, podczas gdy w marcu 1952 roku ich liczba spadła do 24. Część wiernych zaczęła uczęszczać do innych Kościołów, które nie objęły aresztowania. Na przykład, zbór chrystusowy w Orli przestał istnieć, a jego wierni przeszli do baptystów. W Szczecinie wierni uczęszczali do Kościoła metodystycznego w czasie aresztowania Rapanowicza. Po uwolnieniu, redaktor naczelny „Jedności”, Wacław Kołodziej, przeszedł z ZKCh do metodystów.

Władze miały nadzieję, że represje osłabią, a może nawet zlikwidują dotknięte wspólnoty. Te jednak nie zaprzestały działalności, głównie dzięki zasadzie „powszechnego kapłaństwa”, która pozwalała wiernym przejąć odpowiedzialność za Kościoły. Władze bezpieczeństwa błędnie oszacowały skutki aresztowań, a część wiernych przeszła do innych Kościołów, co spowodowało zmniejszenie liczby chrzestów. Według Jana Mironczuka, aresztowania wstrzymały działalność Kościołów na kilka miesięcy, a życie religijne zaczęło wracać do normy wiosną 1951 roku. Ostatecznie władze zgodziły się na istnienie ewangelikalnych Kościołów, które zostały objęte aresztowaniami, ale pod warunkiem, że połączą się w jedną wspólnotę. Zgoda ta została wydana przez Urząd do Spraw Wyznań w lipcu 1952 roku.

Niektórzy aresztowani, tacy jak Sacewicz i Korniluk, spotkali się w więzieniu z katolickimi duchownymi, co zbliżyło ich do siebie ekumenicznie. Podobnie, ewangelikalne Kościoły zyskały na współpracy, co potwierdza wypowiedź Teodora Lewczuka, który zapewniał Jakuba Kozaka, że po wyjściu będą działać razem.

Franciszek Krakiewicz, pod wpływem doświadczeń więziennych, przeszedł na pozycje lojalistyczne wobec władz komunistycznych. Władze wyznaniowe zobowiązały niektórych zwalnianych z KChWE i ZKCh do działania na rzecz poszerzenia ZKE. Paweł Bajeński, pod nieobecność Jerzego Sacewicza, przyczynił się do włączenia ZKCh do ZKE. Józef Czerski, prezes KChWE, który przed aresztowaniami był przeciwnikiem przystąpienia do ZKE, po wyjściu na wolność namawiał zbory KChWE do dołączenia do ZKE. W latach 1952 i 1953 odbyły się dwie Konferencje Porozumiewawcze, mające na celu poszerzenie ZKE.

Pod wpływem aresztowań Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa oddzieliła się od Kościoła ewangelicznego, stając się odrębną denominacją.

Akcja UBP zaowocowała również zwerbowaniem pewnej liczby informatorów, jednak przekazywane przez nich informacje miały ograniczoną wartość operacyjną. Większość agentów została wyrejestrowana pod koniec 1956 roku, a MBP nie przyznało się do błędów w przeprowadzanej operacji.

Pamięć wydarzenia i jego wpływ na potomnych

W czasach Polski Ludowej aresztowania były znane głównie w środowisku ZKE, a informacje na ich temat były przekazywane ustnie. Publikacje z okresu PRL opisywały ten czas jako próbę, wskazując na „przyczyny zewnętrzne” i „bolesne doświadczenie”. Dopiero w 1982 roku po raz pierwszy użyto terminu „aresztowania”, co miało miejsce w publikacji Mieczysława Kwietnia. Poza środowiskiem ewangelikalnym te wydarzenia były mało znane, natomiast w samym środowisku ewangelikalnym pamięć o nich była kultywowana. Po zakończeniu komunizmu, aresztowania były wykorzystywane do budowania martyrologii, a także jako argument na rzecz prześladowania ewangelików przez PZPR. Wśród zielonoświątkowców ugruntowało się przekonanie, że KChWE dołączył do ZKE pod wpływem aresztowań.

Po 2005 roku, wydarzenie to zaczęto przywoływać w kontekście dyskusji o lustracji. Tomasz Terlikowski w „Newsweeku” argumentował, że ZKE był inwigilowany przez bezpiekę, ponieważ aresztowanym proponowano współpracę. 27 marca 2007 roku Senat Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej sprzeciwił się ustawie lustracyjnej z 18 października 2006 roku, przywołując prześladowania Kościołów mniejszościowych w PRL, w tym aresztowanie „199 duchownych Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego, Kościoła Chrystusowego i Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej”.

Zobacz też

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

M. Czajko. Prezbiter Aleksander Rapanowicz – droga cierpienia. Część I. „Studia Theologica Pentecostalia”. 1, s. 75-94, 2013. WSTS. ISSN 2300-729X.

Leszek Jańczuk. Aresztowanie ewangelikalnych duchownych w województwie białostockim we wrześniu 1950 roku. „Rocznik Teologiczny”. Nr LIX. z 1, s. 151–172, 2017.

Leszek Jańczuk. Aresztowanie 199 ewangelikalnych duchownych we wrześniu 1950 roku. „Gdański Rocznik Ewangelicki”. XV, s. 24-49, 2021.

Leszek Jańczuk. Plan operacyjny częściowej likwidacji tzw. sekt w Polsce w 1949 roku. „Rocznik Teologiczny”. Nr LXII. z 1, s. 127–143, 2020. ISSN 0239-2550.

Leszek Jańczuk: Represje wobec Kościołów mniejszościowych w latach powojennych na przykładzie Akcji „B”. W: V Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Polska Ludowa” 1944-1989. Geneza – Stabilizacja – Kryzys – Upadek. Abstrakty. pod red, M. Śliwy i E. Chodźko. Lublin: Tygiel, 2020, s. 23.

Leszek Jańczuk. Rola agentury w inwigilacji środowiska ewangelikalnego ZKE, ZKCh i KCHWE w latach 1946-1950. „Studia Theologica Pentecostalia”. 5, s. 45-76, 2017.

Marek Kamiński: Kościół Zielonoświątkowy w Polsce w latach 1988–2008 : Studium historyczno-ustrojowe. Warszawa: Warszawskie Seminarium Teologiczne, 2012. ISBN 978-83-905704-8-8.

Maria Libiszowska-Żółtkowska: Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa. W: Ilustrowana encyklopedia religii świata. Zbigniew Drozdowicz, Zbigniew Stachowski. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz SA, 2002. ISBN 83-88276-90-5.

Ryszard Michalak. Dziel i rządź. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. Nr 3 (38), s. 23–24, marzec 2004.

Ryszard Michalak: Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach 1945–1989. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2014. ISBN 978-83-7842-124-5.

Jan Mironczuk: Polityka państwa wobec Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w Polsce (1947-1989). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2006. ISBN 83-89100-95-9.

Jan Mironczuk: Ruch ewangeliczny na Białostocczyźnie w XX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2015. ISBN 978-83-7507-181-8.

Zbigniew Pasek: Ruch Zielonoświątkowy: Próba monografii. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, 1992. ISBN 978-83-85527-04-6. OCLC 35160858. (pol.).

Zbigniew Pasek: Związek Stanowczych Chrześcijan. Kraków: UJ, 1993.

W. Sławiński: Cele, taktyka i działania wobec chrześcijańskich mniejszości wyznaniowych w latach 1945-1956 w Polsce. W: Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych. pod red. J. Kłaczkow & W. Rozynkowski. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012, s. 151-188.

Tomasz Szczepański. Ruch zadrużny i rodzimowierczy w PRL w latach 1956-1989. „Państwo i Społeczeństwo”. 4, s. 59-77, 2009. Jacek Majchrowski. Kraków: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. ISSN 1643-8299. (pol.).

Tomasz Terlikowski. Wyznawcy agentury. „Newsweek”. 12, 19 marca 2006.

Stanowisko Senatu ChAT z dnia 27 marca 2007 r. w sprawie tzw. ustawy lustracyjnej. „Gazeta Wyborcza”, 29.03.2007.

Henryk Ryszard Tomaszewski: Wyznania typu ewangeliczno-baptystycznego wchodzące w skład Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w latach 1945-1956. Słowo i życie, 1991.

Henryk Ryszard Tomaszewski: Zjednoczony Kościół Ewangeliczny 1947-1987. Warszawa: KOMPAS II, 2009. ISBN 978-83-925744-5-3.

Michał Tymiński: Kościół Zielonoświątkowy w Polsce. Wrocław: Misja „Życie”, 1999. ISBN 83-911305-4-1.

Mirosława R. Weremiejewicz: Kościół Chrystusowy w Polsce w latach 1921–2006. Toruń: Duet, 2014. ISBN 978-83-62558-81-0.