Akcja AB to popularna nazwa tzw. Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (niem. Außerordentliche Befriedungsaktion – AB), którą okupanci niemieccy przeprowadzili na obszarze Generalnego Gubernatorstwa od maja do lipca 1940 roku.
Außerordentliche Befriedungsaktion miała charakter ludobójstwa i była kontynuacją tzw. akcji „Inteligencja” (Intelligenzaktion), która odbywała się na okupowanych ziemiach polskich od września 1939 roku. W ramach Akcji AB funkcjonariusze SS oraz niemieckiej policji zamordowali co najmniej 6500 Polaków, w tym około 3500 członków polskich elit politycznych i intelektualnych oraz około 3000 przestępców kryminalnych. Najbardziej znaną zbrodnią popełnioną przez Niemców w trakcie „Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej” były masowe egzekucje w Palmirach.
== Geneza ==
Już od początku okupacji niemiecki terror skierowany był przede wszystkim na przedstawicieli polskich elit politycznych, społecznych i intelektualnych. Zgodnie z rasistowskimi stereotypami Polaka w III Rzeszy, nazistowskie władze wierzyły, że tylko polska inteligencja ma świadomość narodową, natomiast zwykli ludzie zajmują się tylko codziennymi sprawami i są obojętni na losy kraju. W związku z tym zakładano, że eksterminacja polskich elit zniszczy polską tożsamość narodową i przekształci społeczeństwo w bierną masę, która w najlepszym wypadku będzie niewykwalifikowaną siłą roboczą dla III Rzeszy. Niemcy zaliczali do inteligencji nie tylko osoby wykształcone, ale również wszystkich, którzy mogli stać się liderami ruchu oporu – czyli ludzi aktywnych i posiadających umiejętności kierownicze. Planowano również likwidację osób cieszących się autorytetem w społeczeństwie polskim. Władze nazistowskie określały tę szeroką grupę mianem „polskiej warstwy przywódczej” (niem. die polnische Führungsschicht). W jej skład wchodzili przede wszystkim duchowni, nauczyciele, lekarze, weterynarze, oficerowie w stanie spoczynku, urzędnicy, kupcy, ziemianie, prawnicy, pisarze, dziennikarze oraz członkowie organizacji promujących polskość, takich jak Polski Związek Zachodni, Liga Morska i Kolonialna, Kurkowe Bractwo Strzeleckie, Związek Strzelecki „Strzelec” oraz różne organizacje kombatanckie i sportowe.
W ramach tzw. akcji „Inteligencja” (Intelligenzaktion), prowadzonej na okupowanych terenach Polski od września 1939 do wiosny 1940 roku, Niemcy zamordowali co najmniej 100 000 Polaków. Blisko 50 000 osób zostało poddanych bezpośredniej eksterminacji, a resztę deportowano do obozów koncentracyjnych, gdzie przeżył tylko niewielki odsetek. Największe rozmiary akcja eksterminacyjna osiągnęła na ziemiach wcielonych do Rzeszy, gdzie mordowano wszystkich przedstawicieli „polskiej warstwy przywódczej”, z wyjątkiem tych, których umiejętności były niezbędne dla funkcjonowania miejscowej administracji (np. lekarze, inżynierowie). Akcje antyinteligenckie na terenie Generalnego Gubernatorstwa były nieco mniej brutalne, choć nadal brutalnie prześladowano polityków, prawników, nauczycieli oraz twórców kultury. W pierwszych miesiącach okupacji miała miejsce jedna z głośniejszych akcji terrorystycznych, tj. aresztowanie profesorów uczelni krakowskich w listopadzie 1939 roku.
Wiosną 1940 roku Niemcy zauważyli, że społeczeństwo polskie otrząsnęło się z szoku po wrześniowej klęsce, a ruch oporu zintensyfikował swoją działalność. Rozpoczęcie niemieckiej ofensywy na Zachodzie odciągnęło uwagę światowej opinii publicznej od wydarzeń w Polsce, co skłoniło władze Generalnego Gubernatorstwa do przeprowadzenia szeroko zakrojonej akcji terrorystycznej wymierzonej w polską inteligencję i elity społeczne.
== Niemieckie plany i przygotowania ==
Na początku marca 1940 roku w Warszawie odbyło się zebranie tzw. Rady Obrony Generalnego Gubernatorstwa. Wzięli w nim udział m.in.: Hans Frank – generalny gubernator okupowanych ziem polskich, SS-Obergruppenführer Friedrich Wilhelm Krüger – wyższy dowódca SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie, oraz inni wysoki rangą oficerowie SS i policji. Podczas spotkania omawiano sytuację polityczną oraz bezpieczeństwo w Generalnym Gubernatorstwie w kontekście przewidywanej ofensywy na Zachodzie. Frank podkreślił, że dla zachowania kontroli nad okupowaną Polską kluczowe będzie kontrolowanie lub eliminacja trzech sfer: inteligencji, Kościoła oraz wszelkich przejawów polskości. SS-Standartenführer Josef Meisinger zauważył, że po wrześniowej klęsce naród polski szybko odbudował swoją równowagę, a niemieckie służby bezpieczeństwa zauważyły „gwałtowny rozwój ruchu podziemnego”. W obawie przed wzrostem siły tych organizacji, wzywał do przeprowadzenia natychmiastowego ataku na dużą skalę, który umożliwiłby likwidację ich przywódców. Zebranie z 2 marca 1940 roku stało się bezpośrednim impulsem do realizacji Akcji AB.
„Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna” nie była jedynie lokalną inicjatywą władz Generalnego Gubernatorstwa. Podczas posiedzenia „rządu” GG 8 marca 1940 roku Frank ujawnił, że Adolf Hitler osobiście polecił mu zapewnić, aby w Generalnym Gubernatorstwie panował całkowity spokój. Ostrzegł również zgromadzonych, że coraz częściej będą się pojawiały przejawy oporu ze strony inteligencji, kleru oraz byłych oficerów. Po posiedzeniu SS-Brigadeführer Streckenbach polecił podległym sobie służbom izolację kilkuset członków tajnych organizacji oraz wstrzymanie zwalniania z więzień Polaków zatrzymanych w czasie represji na jesieni 1939 roku. Na skutek tych działań w marcu 1940 roku miała miejsce fala masowych aresztowań. Podczas konferencji dotyczącej stanu bezpieczeństwa w GG, która odbyła się w Krakowie 25 kwietnia, Streckenbach poinformował, że policji bezpieczeństwa udało się aresztować 1000 osób spośród 2200-2400 poszukiwanych „członków ruchu oporu”. Wskazał także, że w wyniku działań wojennych z września 1939 roku na wolności pozostaje wiele przestępców kryminalnych, co stwarza poważne zagrożenie dla porządku.
Kluczowe znaczenie dla Akcji AB miała konferencja w Krakowie 16 maja 1940 roku, w której uczestniczyli m.in. Frank, Krüger i Streckenbach. Frank ponownie podkreślił, że Generalne Gubernatorstwo stoi w obliczu groźby polskiego powstania, ponieważ tysiące uzbrojonych Polaków zorganizowały się w tajne związki gotowe do popełniania aktów terroru. W trakcie konferencji podjęto decyzję o rozpoczęciu szeregu działań, które miały na celu „pozbawienie polskiego ruchu oporu jego przywódców”, a także wzmocnienie autorytetu Führera i Rzeszy w Generalnym Gubernatorstwie. Tego samego dnia Frank wydał polecenie Streckenbachowi o natychmiastowe rozpoczęcie „nadzwyczajnego programu pacyfikacyjnego”, przewidując jego zakończenie na 15 czerwca 1940 roku.
30 maja, już po rozpoczęciu Akcji AB, odbyła się kolejna konferencja w Krakowie, podczas której sprecyzowano cele operacji pacyfikacyjnej. Frank oświadczył, że „gdy na Zachodzie leje się krew niemiecka, narodowi socjaliści mają obowiązek zapobiec, by naród polski nie podniósł się kosztem tych ofiar”. Wskazał, że celem Außerordentliche Befriedungsaktion będzie „przyspieszona likwidacja większości buntowniczych polityków oraz osób politycznie podejrzanych, a także zakończenie tradycyjnej polskiej przestępczości”. Generalny gubernator otwarcie przyznał, że w wyniku tej akcji „będzie musiało rozstać się z życiem kilka tysięcy Polaków, głównie z warstwy ideowych przywódców polskich”.
Akcja AB miała w zamyśle stanowić pierwszy etap serii operacji mających na celu spacyfikowanie polskiego społeczeństwa oraz zabezpieczenie „porządku okupacyjnego”. Władze okupacyjne nie zakładały, że zdołają zlikwidować polski ruch oporu, lecz liczyły, że nagła i zmasowana akcja represyjna zada im silny cios, uniemożliwiając przeprowadzenie działań dywersyjnych w momencie wybuchu walk na froncie zachodnim. Akcja AB miała także zastraszyć polskie społeczeństwo oraz pozbawić ruch oporu bazy społecznej, którą według Niemców była polska inteligencja.
== Przebieg „Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej” ==
„Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna” rozpoczęła się od masowych aresztowań, które policja bezpieczeństwa przeprowadziła we wszystkich dystryktach Generalnego Gubernatorstwa już pod koniec marca 1940 roku. Obławy i zatrzymania były kontynuowane w kolejnych miesiącach, szczególnie w maju i czerwcu. W ramach Akcji AB miały miejsce masowe deportacje polskich więźniów politycznych do obozów koncentracyjnych w Rzeszy, co nie było przewidziane w początkowych założeniach. Najprawdopodobniej impulsem do tych wywózek była wizyta Reichsführera-SS Heinricha Himmlera w Warszawie 29 kwietnia 1940 roku, podczas której polecił on wysłać „kontyngent 20 000 Polaków” do obozów. Do obozów koncentracyjnych docierały transporty z Generalnego Gubernatorstwa, często liczące ponad tysiąc osób. Najsłynniejszy transport odszedł 13 czerwca 1940 roku z więzienia w Tarnowie, gdzie 728 wywiezionych Polaków stało się pierwszymi więźniami nowo utworzonego obozu KL Auschwitz.
Zgodnie z ustaleniami z krakowskiej konferencji, w obozach koncentracyjnych na terenie Rzeszy rozpoczęto masowe rozstrzeliwania polskich więźniów politycznych z Generalnego Gubernatorstwa. Wspomnienia Stanisława Grzesiuka wskazują, że jesienią 1940 roku egzekucje miały miejsce m.in. w KL Mauthausen, gdzie ofiarami padli więźniowie polityczni z Warszawy. Wśród więźniów krążyły plotki, że ofiary były wybierane przez oficerów warszawskiego Gestapo.
Deportacje do obozów objęły jednak tylko część osób aresztowanych w ramach „Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej”. Tysiące polskich działaczy społecznych, politycznych, nauczycieli oraz duchownych zostało poddanych bezpośredniej eksterminacji, zazwyczaj po przesłuchaniach, byli potajemnie rozstrzeliwani w ustronnych, leśnych okolicach. Masowe egzekucje miały miejsce we wszystkich dystryktach Generalnego Gubernatorstwa. Niemcy próbując nadać zbrodniom pozory praworządności, uruchomili w dystryktach policyjne sądy doraźne, które jednak były karykaturą sprawiedliwości. Odpowiedzialni za akcję zadbali również o emocjonalną równowagę katów, wprowadzając rozporządzenia dotyczące psychicznej sytuacji osób wykonujących egzekucje.
=== Dystrykt warszawski ===
Warszawa, jako centrum polskiego życia politycznego i społecznego, była miejscem, z którego pochodziła duża liczba ofiar Akcji AB. Już pod koniec marca 1940 roku, miasto to i okolice dotknęła fala masowych aresztowań, wśród których znaleźli się działacze polityczni, nauczyciele, duchowni oraz prawnicy. Wśród aresztowanych byli m.in. Maciej Rataj, Jan Pohoski oraz ksiądz Jan Golędzinowski. Aresztowania kontynuowano w kolejnych tygodniach. 20 kwietnia w warszawskiej Izbie Adwokackiej zatrzymano 42 adwokatów, a 10 maja aresztowano kilkunastu kierowników szkół podstawowych, którzy wbrew zarządzeniom niemieckim zwolnili dzieci z okazji polskiego święta narodowego 3 maja. Aresztowania organizował warszawski komendant SD i policji bezpieczeństwa (KdS) – SS-Standartenführer Josef Meisinger. Podczas konferencji 2 marca 1940 roku podkreślał, że inteligencja i nauczycielstwo w Warszawie odgrywają znaczącą rolę w ruchu oporu.
Przedstawiciele „polskiej warstwy przywódczej” zatrzymani w dystrykcie warszawskim byli mordowani głównie w pobliżu wsi Palmiry, gdzie Niemcy rozstrzeliwali Polaków i Żydów przywożonych z warszawskich więzień. Zwiększenie liczby egzekucji w Palmirach miało miejsce wraz z rozpoczęciem Akcji AB. Pierwsza masakra miała miejsce 14 czerwca 1940 roku, kiedy rozstrzelano około 20 osób. Największa egzekucja przeprowadzona w Palmirach miała miejsce w dniach 20-21 czerwca 1940 roku, kiedy to w trzech transportach wywieziono na śmierć 358 więźniów warszawskiego Pawiaka, w tym wielu przedstawicieli polskiej elity. Wśród zamordowanych byli m.in. Maciej Rataj, Mieczysław Niedziałkowski, Halina Jaroszewiczowa oraz Jan Wajzer. Ostatecznie, mimo iż Akcja AB została oficjalnie zakończona w lipcu 1940 roku, egzekucje w Palmirach trwały nadal.
=== Dystrykt krakowski ===
W dystrykcie krakowskim masowe aresztowania rozpoczęły się już 30 marca 1940 roku, kiedy to policja bezpieczeństwa zatrzymała blisko 1000 osób. Aresztowania miały miejsce również 3 maja, kiedy to po nabożeństwie zatrzymano setki krakowian. W dniach 29 czerwca oraz 2 i 4 lipca 1940 roku miały miejsce masowe egzekucje w forcie krzesławickim, gdzie zamordowano ponad 150 Polaków. Wśród ofiar znajdowali się nauczyciele, prawnicy oraz wojskowi. Egzekucje miały również miejsce w innych rejonach dystryktu, a także w więzieniach, gdzie wielu aresztowanych Polaków rozstrzelano.
=== Dystrykt lubelski ===
Akcja AB w dystrykcie lubelskim zainicjowana została masowymi aresztowaniami, które miały miejsce w czerwcu 1940 roku. W Lublinie Niemcy zatrzymali 814 Polaków, a w Białej Podlaskiej aresztowano 40 nauczycieli. W czerwcu i lipcu wywieziono blisko 1000 więźniów do KL Sachsenhausen, a także skazano na śmierć przez policyjne sądy doraźne. Główne miejsce egzekucji stanowiły tzw. Doły koło wsi Rury Jezuickie, gdzie zamordowano od 450 do 500 osób.
=== Dystrykt radomski ===
W dystrykcie radomskim masowe aresztowania miały miejsce już pod koniec marca 1940 roku, a kolejne obławy miały miejsce w czerwcu. Większość zatrzymanych Polaków deportowano do obozów koncentracyjnych. Egzekucje miały miejsce w różnych rejonach dystryktu, a także w kieleckim więzieniu, gdzie stracono wielu Polaków. W wyniku Akcji AB liczba zamordowanych mieszkańców Ziemi Częstochowskiej i Radomszczańskiej sięgnęła 92 osób.
== Zakończenie Akcji AB ==
Akcja AB miała zakończyć się 15 czerwca 1940 roku, jednak ostateczne zakończenie ogłoszono dopiero 10 lipca. Aresztowania, deportacje oraz egzekucje kontynuowano jednak w lipcu i sierpniu oraz w kolejnych miesiącach. W Warszawie deportowano około 4770 osób do obozów koncentracyjnych, a Krzysztof Dunin-Wąsowicz wskazał 17 stycznia 1941 roku jako symboliczny koniec Akcji AB.
== Ofiary ==
Akcja AB była jedną z najkrwawszych akcji terrorystycznych przeprowadzonych przez Niemców w okupowanej Polsce. Choć oficjalnie uzasadniano ją potrzebą zahamowania rozwoju polskiego ruchu oporu, jej rzeczywistym celem była likwidacja „polskiej warstwy przywódczej”. Akcja ta stanowiła kontynuację wcześniejszej akcji „Inteligencja” i miała charakter ludobójstwa.
Wciąż brakuje całościowej monografii naukowej dotyczącej Akcji AB, a polscy historycy nie wyjaśnili wielu faktów związanych z jej przebiegiem, w tym dokładnej liczby ofiar. Czesław Madajczyk oraz Czesław Łuczak wskazywali, że w trakcie Akcji AB zamordowano około 3500 intelektualistów i działaczy społecznych oraz około 3000 przestępców kryminalnych, jednak liczby te nigdy nie zostały weryfikowane. Należy również pamiętać, że tysiące przedstawicieli polskiej inteligencji zostało deportowanych do obozów koncentracyjnych, gdzie jedynie niewielki procent przetrwał do końca wojny.
== Reakcje polskiego społeczeństwa i ruchu oporu ==
Akcja AB spowodowała śmierć wielu wybitnych przedstawicieli polskiego życia politycznego, społecznego i kulturalnego. Niemieckie represje oraz reperkusje klęski Francji wprowadziły chaos w ruchu oporu, co utrudniło jego działalność. Mimo to, meldunki generała „Grota” z 1940 roku wskazywały, że niemieckie represje nie zdołały całkowicie sparaliżować działalności ZWZ.
== Odpowiedzialność sprawców ==
Osoby odpowiedzialne za zbrodnie popełnione podczas Akcji AB to m.in. Hans Frank, Friedrich Wilhelm Krüger oraz Bruno Streckenbach. W praktyce za realizację Akcji AB odpowiadały lokalne komendy SD i policji bezpieczeństwa. Tylko nieliczni sprawcy zostali pociągnięci do odpowiedzialności po wojnie. Większość osób odpowiedzialnych za realizację Akcji AB nie poniosła żadnych konsekwencji za popełnione zbrodnie.
== Domniemane współdziałanie niemiecko-sowieckie ==
Nie ustalono, czy działania niemieckie i sowieckie były koordynowane. Warto zwrócić uwagę na zbieżność czasową Akcji AB oraz zbrodni katyńskiej. Istnieją przypuszczenia, że w okresie poprzedzającym obie zbrodnie miała miejsce współpraca między Gestapo a NKWD, jednak brakuje jednoznacznych dowodów na koordynację działań.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Władysław Bartoszewski: Warszawski pierścień śmierci 1939–1944. Warszawa: Interpress, 1970.
Stanisław Biernacki: Okupant a polski ruch oporu. Władze hitlerowskie w walce z ruchem oporu w dystrykcie warszawskim 1939–1944. Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1989.
Alina Gałan. „Akcja AB” na Lubelszczyźnie. „Biuletyn IPN”. 12-1 (35-36), grudzień-styczeń 2003–2004.
Klaudia Grabowska: Mord w Katyniu – wywiad z dr Witoldem Wasilewskim. Muzeum Historii Polski. [dostęp 2012-07-06].
Stanisław Grzesiuk: Pięć lat kacetu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2010. ISBN 978-83-05-13574-0.
Helena Kisiel (red.). Początki okupacji niemieckiej w dystrykcie radomskim (wrzesień 1939 – czerwiec 1940). „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”. 36, 2001. Radom.
Jerzy Łojek: Agresja 17 września 1939. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1990. ISBN 83-211-1410-5.
Zygmunt Mańkowski (red.): Ausserordentliche Befriedungsaktion 1940 – akcja AB na ziemiach polskich: materiały z sesji naukowej (6–7 listopada 1986 r.). Warszawa: Zakład Historii Najnowszej Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie i OKBZpNP-IPN w Lublinie, 1992.
Jan Pietrzykowski: Akcja AB w Częstochowie. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk” i Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, 1971.
Kazimierz Radziwończyk: Zbrodnie generała Streckenbacha. Warszawa: Zachodnia Agencja Prasowa, 1966.
Dieter Schenk: Hans Frank. Biografia generalnego gubernatora. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2009. ISBN 978-83-240-1227-5.
Rafał Sierchuła, Wojciech Muszyński. Katyń i Palmiry 1940 (Dodatek specjalny IPN). „Niezależna Gazeta Polska”, 2008-04-04. Warszawa.
Tadeusz Sikora, Albert Gajewski (red.): Kronika Orła Białego. Skarżysko-Kamienna: Muzeum im. Orła Białego, 2009. ISBN 978-83-928714-0-8.
Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2009. ISBN 978-83-7629-063-8.
Armia Krajowa w dokumentach. T. I: wrzesień 1939 – czerwiec 1941. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Ossolineum, 1990. ISBN 83-04-03629-0.
== Linki zewnętrzne ==
Kolekcja świadectw dotyczących eksterminacji polskiej inteligencji w bazie świadectw „Zapisy Terroru”
Akcja AB, vod.tvp.pl.
Loading ...