Akcent wyrazowy

Akcent wyrazowy (z łac. accentus „zaśpiew”) to wyróżnienie niektórych sylab w wyrazie lub syntagmie za pomocą środków fonetycznych.

W Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym główny akcent oznaczany jest symbolem [ˈ], natomiast słabszy akcent poboczny symbolem [ˌ] (przykład: usłyszymy [ˌuswɨˈʂɨmɨ]). W MAF symbole te są umieszczane przed sylabami, do których się odnoszą, co uzasadnione jest koniecznością wiedzy o akcentowaniu przed wymówieniem (czytaniem) danej zgłoski.

Rodzaje

Rodzaje akcentu można klasyfikować według zastosowanych środków fonetycznych:

Akcent dynamiczny (ekspiracyjny) – akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą i intensywnością.
Akcent toniczny (melodyczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest przy użyciu specjalnego tonu (np. wyższego), co ma miejsce w takich językach jak szwedzki, serbsko-chorwacki czy słoweński.
Akcent iloczasowy (rytmiczny) – akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej.

Warto zauważyć, że te kategorie nie są wykluczające, co oznacza, że sylaba akcentowana może być wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.

Akcent wyrazowy może być:

Stały pod względem fonetycznym – pada na jedną, określoną sylabę we wszystkich formach wyrazu:

Oksytoniczny – na ostatnią sylabę (przykład: w języku francuskim i perskim);
Paroksytoniczny – na przedostatnią sylabę (np. w polskim, włoskim czy nahuatl);
Proparoksytoniczny – na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim i gruzińskim);
Inicjalny – na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim, słowackim, węgierskim czy fińskim oraz w gwarze podhalańskiej);
Może też padać na drugą sylabę wyrazu bądź w języku winnebago na trzecią;

Swobodny – akcent występuje na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim);
Stały pod względem morfologicznym – akcent pada na tę samą sylabę we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu;
Ruchomy – w różnych formach danego wyrazu akcent może padać na różne sylaby.

Oprócz akcentu wyrazowego, wyróżnia się także akcent logiczny (zdaniowy) – polegający na wymawianiu z naciskiem tych wyrazów w zdaniu, które mówiący uznaje za bardziej istotne w kontekście przekazywanej treści. Ważniejsze elementy są wysuwane na początek lub koniec wypowiedzi.

Przykłady w językach

Język polski

W polskim akcent wyrazowy jest:

Stały pod względem fonetycznym;
Ruchomy pod względem morfologicznym: nowy, nowego;
W zasadzie paroksytoniczny;
Proparoksytoniczny w:

Niektórych rzeczownikach zakończonych na -yka, -ika: muzyka, technika;
Liczebnikach zakończonych na -set: osiemset, dziewięćset;
Czasownikach 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego: zrobiliśmy, przeżyliśmy (w dialekcie warszawskim akcent paroksytoniczny: zrobiliśmy, przeżyliśmy);
Czasownikach w liczbie pojedynczej i 3. osoby liczby mnogiej w trybie przypuszczającym: byliby, odkroiłbym;
Akcent na 4. sylabę od końca:

W czasownikach 1. i 2. os. liczby mnogiej w trybie przypuszczającym: zamieścilibyście, odprowadzilibyśmy;

Proparoksytoniczny lub paroksytoniczny w różnych wyrazach, zwykle obcego pochodzenia, które nie kończą się na -yka ani -ika: prezydent lub prezydent, opera lub opera, biblioteka lub biblioteka, uniwersytet (w mianowniku liczby pojedynczej akcent proparoksytoniczny, w pozostałych przypadkach paroksytoniczny: uniwersytetu, -tetach itd.), okolica lub okolica, w ogóle lub w ogóle.

Akcent poboczny zazwyczaj pada na pierwszą sylabę w wyrazach dłuższych niż trzy sylaby.

Inne języki

W niektórych językach akcent wyrazowy ma istotne znaczenie fonologiczne, na przykład w języku hiszpańskim: te gusto (lubisz mnie) oraz te gustó (polubiłeś(aś) go/ją). W języku czeskim akcent jest inicjalny i pada na pierwszą sylabę zestroju akcentowego (dó Prahy).