Akcent w języku polskim

W języku polskim akcent polega na silniejszym wymówieniu (zwiększeniu siły wydechu) fragmentu tekstu, dlatego określany jest jako akcent wydechowy (ekspiratoryczny). Jeśli akcent pada na sylabę w wyrazie, mówimy o akcent wyrazowym, natomiast jeśli na wyraz w zdaniu – o akcent zdaniowy.

Współczesność

Akcent wyrazowy

W aktualnym języku polskim akcent wyrazowy jest głównie paroksytoniczny, co oznacza, że pada na przedostatnią sylabę. W niektórych sytuacjach akcent występuje jednak na innych sylabach:

Akcent na pierwszą sylabę (inicjalny) może występować jako akcent poboczny, np. językoznawstwo.
Akcent na czwartą sylabę od końca:
- 1. i 2. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. napisalibyśmy, zniosłybyście.
Akcent na trzecią sylabę od końca (proparoksytoniczny):
- 1. i 2. osoba liczby mnogiej czasu przeszłego, np. chodziliśmy, pracowaliście.
- 1., 2. i 3. osoba liczby pojedynczej oraz 3. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. chodziłabym, chodziłabyś, chodziłaby, nauczyliby.
- Wyrazy złożone z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek -kroć, -sta, -set (oprócz narzędnika), np. czterysta, czterystu (ale: czterystoma), siedemset, siedmiuset, osiemkroć.
- Spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (np. -śmy, -ście) oraz morfemami trybu warunkowego, np. abyśmy, żebyście, jeżeliby, jeśliby, ponieważby.
- Wyrazy obce zakończone na -ika || -yka, zapożyczone z łaciny lub przez nią, np. matematyka, muzyka (jeśli forma deklinacyjna jest dłuższa lub krótsza od mianownika w sylabach, nie literach, akcentuje się na przedostatniej sylabie, np. galaktyka, ale galaktykami, galaktyk).
- Określenia osób związanych z dyscyplinami o nazwie kończącej się na -ika || -yka w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz formach o tej samej liczbie sylab, np. cybernetykiem, ale cybernetyk, cybernetykami.
- Pojedyncze rzeczowniki obcego pochodzenia, akcentowane zwyczajowo proparoksytonicznie, np. komitet, uniwersytet, maksimum, minimum, prezydent.
Akcent na ostatnią sylabę (oksytoniczny):
- Skrótowce literowe, np. ONZ (wym. oenzet), PGR (wym. pegieer).
- Nieliczne skrótowce grupowe, np. Pafawag.
- Niektóre skrótowce mieszane, np. SGPiS (wym. esgiepis).
- Wyrazy jednosylabowe poprzedzone cząstką arcy-, eks-, wice-, np. arcymistrz, eksmąż, wicekról.
- Zapożyczenia o charakterze cytatów akcentuje się w sposób oryginalny, np. foyer (wym. fłaje), tournée (wym. turne), vinaigrette (wym. winegret).

Zestroje akcentowe

Niektóre jednosylabowe wyrazy nie mają własnego akcentu, tworzą z kolei całość wymawianiową z wyrazem poprzedzającym (enklityki) lub następującym (proklityki).

Enklityki:

Jednosylabowe formy zaimków osobowych (np. ci, go, ją, mu, was) oraz zaimek zwrotny się, które występują najczęściej po czasownikach, np. przeczytam ci, odprowadź ją, urządziłbym się.
Jednosylabowe formy czasowników zaprzeczonych, np. nie wiem, nie krzycz.

Proklityki:

Partykuła przecząca nie z czasownikami dwusylabowymi lub dłuższymi, np. nie pomagaj, nie przychodzą, nie zapomnimy.
Przyimki jednosylabowe, np. do sądu, na podobieństwo, ku przyszłości.

Połączenia przyimków i jednosylabowych zaimków:

Przyimek jednosylabowy – akcent pada na przyimek, np. bez nich, do was.
Przyimek dwusylabowy – akcent pada na końcową sylabę przyimka, np. beze mnie, poza mną.

Przyimki akcentuje się również w niektórych utartych zwrotach, np. coś za coś, trzy po trzy, wyjść za mąż.

Akcent zdaniowy

Akcent zdaniowy polega na wyróżnieniu wyrazu w zdaniu poprzez silniejszą artykulację sylaby akcentowanej w tym wyrazie. W polskim języku najsilniejszy akcent przypada na ostatni wyraz w zdaniu, zaś słabszy na pierwszy. Dlatego najważniejszy wyraz powinien znajdować się na końcu zdania, a nie wyraz pomocniczy, niesamodzielny czy mniej istotny znaczeniowo. Przesunięcie akcentu zdaniowego na inny wyraz niż ostatni jest dopuszczalne, gdy chcemy wyróżnić jakiś element zdania, choć nie jest to naturalne, np. Ten pałac był zawsze ich własnością.

Nienormatywne akcentowanie

W poniższych przypadkach akcentowanie na przedostatnią sylabę uznaje się za dopuszczalne w potocznej polszczyźnie standardowej, mimo że preskryptywna norma wzorcowa zaleca akcentowanie na inną sylabę:

1. i 2. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego (wzorcowo: na czwartą sylabę od końca).
1., 2. i 3. osoba liczby pojedynczej oraz 3. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego (wzorcowo: na trzecią sylabę od końca).
Wyrazy obce zakończone na -ika || -yka (wzorcowo: na trzecią sylabę od końca).

Tendencje akcentowe, które pozostają poza normami preskryptywnymi:

Akcentowanie na pierwszą sylabę, szczególnie w wypowiedziach publicystycznych i politycznych, np. *ogromne znaczenie, *podpisanie umowy.
Akcentowanie na trzecią sylabę od końca niektórych grup wyrazów, które według normy powinny mieć akcent na przedostatniej sylabie:
- *atmosfera, *kapitan, *oficer, *wizyta – wyrazy te nie pochodzą z łaciny klasycznej.
- *biblioteka, *episkopat, *liceum, *muzeum – wyrazy zapożyczone z łaciny, ale mające w niej akcent na przedostatniej sylabie.
- *boisko, *nauka, *różnica, *bijatyka, *pijatyka – są to wyrazy polskie, a nie obcego pochodzenia.

Historia

Zabytki języka polskiego nie zawierają materiału nadającego się do badań nad historią akcentu, dlatego współczesna wiedza opiera się głównie na hipotezach, badaniach porównawczych i reliktach.

Polszczyzna najprawdopodobniej odziedziczyła z języka prasłowiańskiego akcent swobodny (mogący padać na różne sylaby w różnych wyrazach) oraz akcent ruchomy (mogący w różnych formach tego samego wyrazu padać na odmienne sylaby). Taki akcent zachował się do dziś w gwarach północnokaszubskich oraz w języku rosyjskim. Akcent w języku prasłowiańskim miał charakter toniczny, co oznacza, że wykorzystywał intonację, natomiast w języku polskim różnice intonacyjne zanikły. W polszczyźnie zniknęły także różnice iloczasowe głosek akcentowanych i nieakcentowanych, które były obecne w języku prasłowiańskim.

W okresie staropolskim, w czasie rozwoju języka polskiego (od połowy XII wieku do przełomu XV i XVI wieku), akcent wyrazowy w polszczyźnie przeszedł zmiany. W XIII wieku istniał jeszcze akcent swobodny i ruchomy. W XIV wieku ustalił się akcent inicjalny, czyli padający na pierwszą sylabę wyrazu. Taki akcent występuje współcześnie w innych językach zachodniosłowiańskich, takich jak język czeski, słowacki, górnołużycki i dolnołużycki, a także w gwarach południowokaszubskich. Na gruncie języka polskiego akcent inicjalny przetrwał w gwarze podhalańskiej, prawdopodobnie z powodu peryferyjnego położenia Podhala oraz naturalnej przeszkody (zalesione Beskidy), które oddzielały od innych gwar polskich.

Na przełomie XV i XVI wieku akcent wyrazowy przesunął się z pierwszej sylaby na przedostatnią. Był to jeden z procesów kończących w polszczyźnie dobę staropolską i otwierających okres średniopolski. Akcent paroksytoniczny pojawił się początkowo w dłuższych wyrazach jako akcent poboczny obok akcentu na pierwszą sylabę, a z czasem stał się akcentem głównym. Następnie akcent w krótszych wyrazach upodobnił się do dłuższych wyrazów akcentowanych już na przedostatnią sylabę. Akcent na przedostatniej sylabie prawdopodobnie najpierw ustabilizował się w polszczyźnie centralnej, a następnie przekraczał na peryferia. Stabilizował się stopniowo od XVI do XVIII wieku. Najstarsze potwierdzenie akcentowania na przedostatniej sylabie pochodzi z notki Grzegorza Knapskiego z 1621 roku, mówiącej o natężaniu i podnoszeniu z przedłużaniem sylab w mowie.

W pierwszym półwieczu doby nowopolskiej (2. połowa XVIII wieku) w języku polskim zmienił się typ akcentu z paroksytoniczno-zestrojowego (padającego na przedostatnią sylabę całego zestroju, czyli połączenia wyrazu samodzielnego i niesamodzielnego) na akcent paroksytoniczno-wyrazowy (padający na przedostatnią sylabę samodzielnego akcentowo wyrazu), np. stało się → stało się.

Zobacz też

fonetyka języka polskiego

Przypisy

Bibliografia

Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.

Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.

Danuta Ostaszewska, Jolanta Tambor: Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-12992-1.

Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.

Wielki słownik poprawnej polszczyzny. Red. Andrzej Markowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-14198-1.