Dżalal ad-Din Muhammad Akbar (per. ابو الفتح جلال الدين محمد اكبر, arab. جلالالدين محمّد اكبر, urodzony 15 października 1542 w Umarkot w Sindh, obecnie Pakistan, zmarł 27 października 1605 w Agrze) był padyszachem (cesarzem) z dynastii Wielkich Mogołów, rządzącym w latach 1556–1605. Jest uznawany za kluczowego twórcę potęgi mogolskiej w północnych Indiach oraz jednego z najwybitniejszych władców w historii Indii, obok Aśoki. Akbar zyskał sławę dzięki swojej tolerancji religijnej, co przyczyniło się do jego sukcesów w zarządzaniu terytorium, które zamieszkiwały głównie hindusi i muzułmanie.
Życiorys
Wczesne lata
Akbar urodził się jako Dżalal ad-Din Muhammad, syn padyszacha Humajuna i wnuk Babura, założyciela pierwszego państwa Mogołów w Indiach. W chwili jego narodzin jego rodzice, Humajun i Hamida Banu, znajdowali się na wygnaniu, przemierzając pustynie i góry zachodnich rubieży Indii z garstką wiernych. Ojciec Akbara, Humajun, stracił władzę w Delhi na rzecz Szer Szaha Suri, twórcy nowego imperium, trzy lata przed przyjściem na świat syna. Po narodzinach Akbara, oboz Humajuna został zaatakowany przez jego brat Askariego, władcę Kandaharu. Rodzice zdołali uciec, ale nie mogli ryzykować życia niemowlęcia podczas zimowej przeprawy przez góry. W rezultacie mały Akbar trafił na dwór stryja w Kandaharze, gdzie opiekowała się nim żona Askariego, Sultan Begum. W tym czasie jego rodzice udali się do Persji, gdzie szach Tahmasp I zaoferował im schronienie i wsparcie. Z pomocą, którą otrzymał, Humajun zdobył Kandahar we wrześniu 1545 roku, a w listopadzie Kabul, usuwając stamtąd Kamrana, drugiego ze swych braci. Akbar dorastał na dworze rodziców w Afganistanie, przygotowując się do odzyskania utraconego dziedzictwa w Indiach. Mimo że Humajun starał się zapewnić synowi najlepszych nauczycieli, Akbar unikał nauki czytania i pisania, preferując ćwiczenia fizyczne. Z czasem jednak zaczął interesować się poezją suficką i przyswoił nauki o tolerancji religijnej, co miało kluczowe znaczenie dla jego przyszłych rządów.
Okazja do powrotu do Indii pojawiła się kilka lat później. Po śmierci Szer Szaha w 1545 roku oraz jego syna Ismaila w 1554 roku, doszło do walki wewnętrznej w dynastii Suri, co umożliwiło Humajunowi powrót do Indii, podobnie jak jego ojcu niemal trzydzieści lat wcześniej. W bitwie pod Sirhindem Sikandar Suri został pokonany, a Humajun, po 15 latach wygnania, wkroczył do Delhi w lipcu 1555 roku, a niedługo potem odzyskał Agrę. Ciesząc się z odzyskania dziedzictwa, Humajun zajął się swoimi pasjami, takimi jak astrologia i poezja, oraz planowaniem reformy administracyjnej. W międzyczasie przeciwko niemu gromadziły się armie wrogów – zarówno muzułmanów, zwolenników dynastii Suri, jak i hindusów, którzy pod wodzą zdolnego ministra Himu pragnęli usunąć muzułmanów z Delhi. Humajun nie doczekał się jednak rozstrzygającego starcia, zginął bowiem w wyniku nieszczęśliwego wypadku, gdy schodził po drabinie ze swojego punktu obserwacyjnego. Dziedzicem imperium został 13-letni Akbar, który przebywał w Pendżabie z armią dowodzoną przez Bairama Chana.
Następca Babura
Początki panowania
Akbar rozpoczął swoje panowanie w czasach, gdy północne Indie były w stanie chaosu. Rozpadające się imperium Suri miało wielu zwolenników, a świeżo odzyskana władza Mogołów ograniczała się do niewielkiego obszaru wokół Delhi. Śmierć Humajuna skomplikowała sytuację, ponieważ Akbar nie miał jeszcze 14 lat i brakowało mu doświadczenia w rządzeniu. Wychowywany w haremie przez kobiety, był chłopcem rozpuszczonym, aczkolwiek inteligentnym. Faktyczną władzę regenta objął początkowo dowódca armii Bairam Chan. Po wieści o śmierci padyszacha, były hinduski minister na dworze Surich – Himu, zorganizował potężną armię i zajął Delhi, koronując się na króla jako Wikramaditja. Jego armia składała się z wielu słoni bojowych. Mimo to Bairam Chan zdołał pokonać hinduską armię w wielkiej bitwie pod Panipatem (5 listopada 1556 roku), co umożliwiło Akbarowi wkroczenie do Delhi i Agry, która stała się jego główną siedzibą na wiele lat. Po umocnieniu w stolicy, Bairam Chan rozpoczął rozszerzanie władzy Akbara na sąsiednie obszary. W 1557 roku podporządkowano Pendżab, pokonując Sikandara Suri. W 1559 roku Bairam Chan zajął ważne twierdze w Gwalijarze i Adźmerze. Jednak rosnąca opozycja wobec zdolnego, ale autokratycznego wodza zmusiła Akbara do podjęcia decyzji o odsunięciu go od władzy. W wyniku intryg Bairam zbuntował się, został pokonany i zesłany do Mekki, gdzie w drodze na zesłanie został zamordowany (1560).
Mimo wpływów partii haremowej, Akbar pragnął być samodzielnym władcą. Mimo że nigdy nie nauczył się czytać i pisać, wykazywał spore zainteresowanie sprawami państwowymi, co sprawiło, że nie chciał być jedynie narzędziem w rękach innych. Na swojego wezyra mianował Atgę Chana z Kabulu, który został zamordowany przez spiskujących Uzbeków, będących częścią „partii haremowej”. Akbar pomścił go, rozpędzając tę klikę i przejął osobiste rządy (1561). Jego chęć centralizacji władzy budziła jednak stałą opozycję, z którą musiał się zmagać przez całe panowanie. Dzięki wrodzonej inteligencji, umiejętności doboru odpowiednich ludzi na kluczowe stanowiska oraz zdolności zjednywania sobie poddanych, udało mu się jednak utrzymać samowolę możnych w ryzach.
Sojusz z Radźputami
W styczniu 1562 roku Akbar wprowadził istotną zmianę w polityce wobec Radźputów – hinduskich radżów i rodów rycerskich, którzy do tej pory byli zwalczani przez wszystkich muzułmańskich władców północy. Córka radży Bihari Mala z Amberu została żoną Akbara, co miało ogromne znaczenie, ponieważ władca nie zmuszał małżonki do przyjęcia islamu. Została później matką następcy tronu Dżahangira. W kolejnych latach wielu władców Radźputów uznawało władzę Mogoła, a wielu z nich wstępowało do jego armii, w tym jeden z najzdolniejszych wodzów Akbara – Man Singh. Sojusz z Radźputami był kluczowy, ponieważ uniezależniał Akbara od poparcia tylko muzułmańskich możnych, którzy często się zwalczali. Niemniej jednak nie wszyscy Radźputowie przeszli na stronę padyszacha, a niektóre fortece Radźputów wciąż stanowiły ogniska oporu wobec rosnącej siły imperium. W następnych latach Akbar poświęcił wiele energii, aby złamać ducha dumnych książąt. W 1567 roku obległ potężną twierdzę Ćitor w Mewarze. Choć jej władca, Udaja Singh, zbiegł, forteca stawiała opór przez wiele miesięcy. Radźputów dowodził Dżaimal Rathor, który odmówił poddania się. Twierdza została zdobyta dopiero po jego śmierci, w lutym 1568 roku, gdy obrońcy popełnili rytualne samobójstwo (dźohar). Ten opór rozwścieczył Akbara, który ponoć rozkazał wymordować 30 tysięcy ludzi z okolicy, a głowy obrońców umieścił w wieży jako symbol swojego zwycięstwa. Innym radżom oferował jednak hojne warunki, jeśli tylko poddawali swoje twierdze. Tak zajął Ranthambor w roku następnym, a Bikaner i Dźaisalmer uznały jego władzę bez walki. Radźputana stała się prowincją imperium, ale władca Mewaru, syn i następca Udaja Singha – Rana Pratap, nie pogodził się z tą zwierzchnością i przez wiele lat (1572-1597) prowadził walkę partyzancką. Walka Rany była odosobnionym zjawiskiem, a nawet jego rodzina przeszła na stronę Mogołów. Radża przeszedł do hinduskiej legendy, zwłaszcza za swoje zwycięstwo nad garnizonem mogolskim w bitwie pod Dewair w 1582 roku.
Walka z opozycją wewnętrzną
Styl rządów Akbara oraz jego działania nie podobały się wielu członkom muzułmańskiej elity. Uzbeków i Afganów raził spersjanizowany dwór władcy. Ortodoksyjni muzułmanie krytykowali jego tolerancję religijną i akceptację dla hindusów na wysokich stanowiskach. W 1564 roku Akbar zniósł dżizję, podatek od niewiernych, co wyrównało ich prawa z ludnością muzułmańską. Ograniczył również dotacje państwowe na cele religijne. Najbardziej jednak przeszkadzała możnym samodzielność władcy. Akbar zreorganizował administrację, ograniczając władzę głównych urzędników. Urząd wezyra stracił na znaczeniu, gdyż administrację ziem korony powierzył odpowiedzialnemu przed sobą eunuchowi, Bahlulowi Malikowi. Na czoło opozycji wysunął się gubernator Dźaunpuru, Ali Kuli Chan, znany jako Chan Zaman. Bunt wybuchł w 1565 roku, wspierany przez władcę Bengalu oraz wielu dworzan (m.in. przez wezyra Munima Chana), co paraliżowało działania cesarskie przez dłuższy czas. Kulminacją walk był najazd Muhammada Hakima na Pendżab. Był on synem stryja Akbara, Karamana z Kabulu, a opozycjoniści ogłosili go padyszachem. Dopiero 9 kwietnia 1567 roku wojska cesarskie odniósł decydujące zwycięstwo nad buntownikami pod Kara, gdzie zginął Chan Zaman. Po tych wydarzeniach władza Akbara została ostatecznie umocniona, co umożliwiło mu rozpoczęcie kolejnej fazy podbojów.
Twórca imperium
Zjednoczenie Północy
Wczesna epoka nowożytna, podobnie jak wcześniejsze wieki, opierała się głównie na podbojach jako metodzie zdobywania terytoriów w gęsto zaludnionych Indiach. Po podbiciu ziemi wywłaszczano dotychczasowych posiadaczy, wynagradzając swoich stronników. To podejście pozwalało na rozładowanie napięć wewnętrznych w państwie i odciągało uwagę od spisków przeciwko władzy centralnej. W związku z tym, rozwój nowego imperium musiał wiązać się z jego rozszerzaniem. Już w latach 60. XVI wieku Akbar zajął Malwę, gdzie schronili się zbuntowani krewni padyszacha, książęta Mirzowie. W rezultacie jego państwo zaczęło graniczyć m.in. z królestwem Gondów, rządzonym przez Rani Durgavati. W 1564 roku podbił jej państwo. Kolejne lata upłynęły na podporządkowywaniu Radźputany i walkami z buntami. Jednak w latach 70. imperium weszło w fazę szybkich podbojów. W latach 1572-73 Akbar osobiście wyruszył z wyprawą na bogaty sułtanat Gudźaratu, który zdobył bez większych trudności. Umożliwiło to zajęcie ważnych portów, takich jak Surat, które stały się bramą do handlu oceanicznego. Zarząd Gudźaratu objął najzdolniejszy minister Akbara, radża Todar Mal, który zreformował administrację podbitej prowincji tak skutecznie, że podobne rozwiązania wdrożono później w całym imperium. W tym samym czasie władca Bengalu, Daud, ufny w swoje bogactwa i silną armię, przestał płacić Akbarowi zwyczajowy trybut, co stanowiło wyzwanie dla jego władzy. W 1574 roku wojska mogolskie zdobyły Patnę, a rok później pokonały armię Dauda pod Tukaroi. Jednak później ugrzęzły na dłużej, a dopiero objęcie dowództwa przez Todara Mala w 1575 roku doprowadziło do podboju Bengalu. Daud zginął w bitwie pod Radźmahal, a Bengal stał się prowincją imperium (1576). Władza mogolska była tam jednak długo powierzchowna, a afgańscy możni i właściciele ziemscy nie chcieli podporządkować się rozkazom z odległej stolicy.
Reformy administracyjne i społeczne
Od 1574 roku wprowadzano stopniowo reformę całego systemu administracyjnego imperium. Kluczowa faza reform była związana z pełnieniem przez Todara Mala urzędu diwana w latach 1582-89. Język perski stał się oficjalnym językiem na wszystkich szczeblach administracji. Imperium podzielono na prowincje, którymi zarządzali wicekrólowie. Dotychczasowy system lenny dżagir (dożywotnie nadanie ziemi feudałowi) zastąpiono systemem mansab, z podziałem na wojskowych i cywilnych urzędników, nad którymi można było sprawować kontrolę i w dowolnym momencie ich odwołać lub przenieść. Od 1571 roku, wzorem wielu indyjskich władców, Akbar rozkazał rozpoczęcie budowy nowej stolicy – Fatehpur Sikri, wzniesionej na zachód od Agry, z dala od rzek. Nowa siedziba okazała się jednak niepraktyczna. Mimo architektonicznego rozmachu, zaczęła cierpieć na brak wody wraz ze wzrostem liczby ludności. Akbar opuścił ją w 1584 roku, udając się do Pendżabu z powodu prowadzonych w Afganistanie kampanii wojennych. Mieszkańcy ostatecznie porzucili ją po 1610 roku. Wraz z przebudową imperium Akbar interesował się również sprawami społecznymi. Zakazał redukcji jeńców wojennych do roli niewolników oraz zniósł opłaty od pielgrzymek. Choć był w pełni tolerancyjny wobec religii hinduskiej, zwalczał również system kastowy i niektóre zwyczaje, takie jak sati – samospalenie wdowy na stosie pogrzebowym męża.
Reformy religijne
Pomimo swojego analfabetyzmu, Akbar zgromadził pokaźną bibliotekę i otaczał się uczonymi. Fatehpur Sikri stało się miejscem osobliwych dysput religijnych, które padyszach zainicjował w 1575 roku w specjalnie wzniesionym domu modłów (ibadat chana). Początkowo dysputy prowadzili muzułmańscy ulemowie, później dopuszczono przedstawicieli innych religii, w tym również portugalskich jezuitów. W 1578 roku Abul Fazl, wezyr, przyjaciel i biograf Akbara, zaproponował, aby uznać cesarza za najwyższy autorytet w sprawach wiary. Od 1579 roku Akbar rzeczywiście zaczął występować jako imam, a dokument uznający go za nieomylnego w sprawach religijnych został wydany. To pozwoliło Akbarowi przejąć ściślejszą kontrolę nad nadaniami religijnymi. Prawdziwym celem tych reform i dyskusji religijnych było ogłoszenie nowego, synkretycznego wyznania. W 1582 roku ogłoszono wprowadzenie din-i-Ilahi, czyli „religii bożej”, mającej łączyć wszystkich ludzi dobrej woli. Din-i-Ilahi łączyło cechy doktrynalne i rytualne islamu, hinduizmu, zoroastryzmu oraz innych wierzeń, przyznając Akbarowi rolę półboską. Nowa religia nie była jednak nikomu narzucana, a poza wąskim kręgiem dworskim nie przyjęła się wśród poddanych. Mimo to, i mimo ataków ze strony ortodoksyjnych muzułmanów, zarzucających władcy herezję, din-i-Ilahi przyczyniło się do zbudowania za życia legendy władcy. Prestiż Akbara znacznie wzrósł, a cesarz uzyskał boskie usankcjonowanie swojej władzy. W 1593 roku padyszach wprowadził ustawę o pełnej wolności kultu, co wyróżniało jego państwo na tle epoki:
Gdyby jakiś niewierny chciał zbudować kościół, synagogę, świątynię dla jakiegoś bóstwa lub parsyjską wieżę milczenia, nikt nie może mu w tym przeszkodzić.
Podboje na zachodzie i południu
Chociaż przez lata Akbar zajmował się organizowaniem indyjskiego imperium, nigdy nie zapominał o swoim pochodzeniu i nie przestawał myśleć o odzyskaniu ziem swych przodków w Azji Centralnej, w tym Transoksanii z Samarkandą. W 1585 roku odzyskał Kabul, który od śmierci jego ojca pozostawał w rękach spokrewnionych z nim książąt. Pełne podporządkowanie Afganistanu okazało się jednak trudne, a bez kontroli nad tamtejszymi przełęczami trudno było myśleć o łączności z Transoksanią. W latach 1586-89 zrealizował podbój Kaszmiru, którego sułtan stawiał silny opór, co zmusiło Akbara do osobistego kierowania wyprawą po pierwszych niepowodzeniach wojsk mogolskich. W latach 1590-91 jego armie opanowały Sind, a trzy lata później narzucił zwierzchnictwo plemionom Beludżystanu. W 1595 roku Akbar odzyskał Kandahar, który czterdzieści lat wcześniej jego ojciec musiał oddać szachowi perskiemu w zamian za pomoc w odzyskaniu indyjskiego państwa. W tym samym czasie uwagę Mogołów, jak wielu innych zdobywców Indii przed wiekami, skierowano głównie na południe Półwyspu Indyjskiego. W latach 1590-92 Man Singh zdobył Orissę. W 1591 roku Akbar zażądał uznania jego zwierzchnictwa przez wszystkie sułtanaty dekańskie. Tylko władca Chandeśu uległ, zatem w głąb Dekan ruszyła wielka wyprawa wojsk mogolskich. Wojna z pierwszym sułtanatem dekańskim, Ahmadnagarem, toczona w latach 1593-96, nie przyniosła ostatecznego rozstrzygania, choć Berar przyłączono do państwa Mogołów.
Schyłek panowania i problem następstwa
Pokój z Ahmadnagarem trwał krótko, ponieważ już w roku następnym sułtanat zbuntował się, nie chcąc uznać narzuconej zwierzchności. Pokonanie go nie mogło jednak nastąpić natychmiast, gdyż w latach 1595-97 w całych północnych Indiach szerzył się głód i zaraza. Znaczne siły imperium były wciąż utrzymywane na północy, gdzie Akbar liczył na dogodny moment do interwencji w Transoksanii. W końcu cesarz postanowił osobiście ruszyć do Dekanu, aby zakończyć tamtejszą wojnę. W stolicy powierzono władzę najstarszemu synowi Selimowi, który miał za zadanie ostatecznie pokonać buntującego się radżę Mewaru. W drodze do Ahmadnagaru wojska Akbara zajęły Chandeś, choć utknęły pod potężną twierdzą Asirgarhu, uznawaną za najdoskonalszą w całych Indiach. Forteca poddała się dopiero po pół roku w wyniku przekupstwa. W tym czasie kolejny syn Akbara, Danijal, zdobył stolicę Ahmadnagaru (sierpień 1600). Sułtanat uznał zwierzchnictwo Mogoła. Akbar utworzył nowe wicekrólestwo Dekanu, powierzając władzę Danijalowi, swojemu ulubionemu synowi. Dalsze postępy były jednak niemożliwe, ponieważ Akbar otrzymał wieści, że jego najstarszy syn Selim nie tylko nie wyruszył przeciw Mewarowi, ale ogłosił się niezależnym władcą w Allahabadzie. Padyszach wezwał armie z Dekanu pod dowództwem wiernego przyjaciela Abu Fazla, ten jednak został zamordowany na rozkaz Selima (1602). Do wojny domowej jednak nie doszło, a w 1603 roku Akbar uznał swojego najstarszego syna za swojego następcę. Danijal, chociaż był zdolnym wodzem i podobnie jak Akbar miłośnikiem poezji, był również alkoholikiem, co doprowadziło do jego przedwczesnej śmierci kilka miesięcy przed Akbarem. W związku z tym, w chwili śmierci Akbara (24/25 października 1605) nie doszło do wojny domowej, chociaż część możnych z Manem Singhiem na czele popierała kandydaturę zdolnego dowódcy i syna Selima – Chusrou. Po śmierci padyszacha (19 marca 1605) Selim objął władzę jako Nur ud-din Dżahangir Padyszach Ghazi.
Zobacz też
Księżniczka i cesarz – indyjski fabularny film kostiumowy, opowiadający historię małżeństwa muzułmańskiego cesarza Akbara z hinduską księżniczką.
Przypisy
Bibliografia
Agnieszka Kuczkiewicz-Fraś. Epoka Wielkich Mogołów. „Polityka pomocnik historyczny – Dzieje Indii”. 3, 2017. Warszawa: Polityka sp. z o.o. s.k.a.. ISSN 2391-7717.
Marsha E. Ackermann, Michael J. Schroeder, Janice J. Terry, Jiu-Hwa Lo Upshur, Mark F. Whitters: Encyclopedia of World History. T. 1. Nowy Jork: Facts on File Inc., 2008. ISBN 978-0-8160-6386-4.
Jan Kieniewicz: Historia Indii. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 2003. ISBN 83-04-01896-9. Brak numerów stron w książce.