Akademiola w Tarnowie

Akademiola w Tarnowie, znana również jako scholasteria lub dom kapitulny, to zabytkowy obiekt usytuowany przy placu Katedralnym 5. Prawdopodobnie powstał w wyniku połączenia dwóch wcześniejszych budynków – szkoły parafialnej oraz infirmerii wikariuszy kolegiackich, które zostały wzniesione w połowie XVI wieku. W przeszłości budynek służył jako siedziba instytucji edukacyjnych, a obecnie jest wykorzystywany przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne.

Lokalizacja

Akademiola, także nazywana scholasterią lub domem kapitulnym, znajduje się w północno-zachodnim rogu Placu Katedralnego w Tarnowie, pod adresem plac Katedralny 5. Wchodzi w skład zabudowy zachodniej pierzei placu, a jej frontowa ściana jest skierowana w stronę wschodnią. Od południa sąsiaduje z scholasterią (domem rektora lub kapituły), a od północy z domem Mikołajowskim.

Historia

Dokładna data powstania akademioli nie jest znana. Budowla została najprawdopodobniej zbudowana poprzez połączenie istniejących wcześniej obiektów: infirmerii wikariuszy kolegiackich oraz szkoły parafialnej.

Budynek szkoły parafialnej

Szkoła parafialna, która prawdopodobnie powstała w XVI wieku, nie ma dokładnie ustalonej daty budowy. Najprawdopodobniej została zainicjowana przez Marcina Łyczkę, prepozyta tarnowskiego, który w 1578 roku ufundował szkołę. W dokumencie fundacyjnym nie odniesiono się do samego budynku, co sugeruje, że mógł on istnieć już wcześniej. Istnieje przypuszczenie, że budowla została zrealizowana w latach 1552-1559, pomiędzy objęciem przez Łyczkę funkcji prepozyta a wydaniem ordynacji przez Jana Tarnowskiego, która mogła obejmować powstanie nowej murowanej siedziby dla szkoły. Wydane w 1559 roku pozwolenie na budowę innego murowanego obiektu sugeruje, że budynek szkoły również mógł być już murowany.

W 1597 roku, podczas wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła, odnotowano istnienie murowanego, piętrowego budynku szkolnego, który składał się z czterech pomieszczeń, w tym mieszkań rektora i kantora, sali dla uczniów oraz izby szkolnej.

Od 1645 roku budynek był corocznie konserwowany przez kapitułę tarnowską, która przeznaczała na ten cel 4 grzywny. W 1663 roku budowla została znacznie uszkodzona w wyniku pożaru, po czym rada miejska, z braku funduszy na odbudowę, przekazała ją kapitule tarnowskiej w 1694 roku.

Budynek infirmerii

Budynek infirmerii został zbudowany na podstawie pozwolenia wydanego przez hetmana Jana Tarnowskiego w 1559 roku dla kustosza tarnowskiego Jana. W dokumencie zawarte były zastrzeżenia dotyczące jego użycia w celach obronnych oraz warunki przekazania budynku wikariuszom po śmierci kustosza.

Infirmeria została wzniesiona prawdopodobnie na wolnym terenie pomiędzy budynkiem szkolnym a domem Mikołajowskim, wkrótce po uzyskaniu pozwolenia. Zgodnie z umową z końca XVI wieku przeszła ona na własność wikariuszy, którzy zaadaptowali ją na infirmerię.

W wyniku pożaru w 1617 roku infirmeria została zniszczona, a rok później została odbudowana przez wikariuszy z pomocą kanonika Macieja Kunowicza.

Budynek infirmerii został w 1663 roku zakupiony przez kanonika Pawła Kuszewskiego za 600 złotych, aby służyć jego następcom. W 1668 roku przekazał część kamienicy do dyspozycji primiceriusza, który zajmował również pomieszczenia sąsiedniego domu Mikołajowskiego.

Okres od XVIII wieku

Na początku XVIII wieku oba budynki były w złym stanie technicznym i wymagały natychmiastowej rewitalizacji. W 1753 roku infirmeria stała się częścią uposażenia scholasterii i przeszła na własność scholastyka.

Dzięki fundacji Wojciecha Kaszewicza powstała mała akademia, zwana Akademiolą, a obie kamienice zostały przekazane jej w posiadanie. W latach 1753-1756 przeprowadzono adaptację i remont, wydając na ten cel 1000 złotych. Prawdopodobnie połączono wnętrza obu budynków, tworząc jedno wspólne wejście. Jednak prace nie objęły wszystkich elementów, ponieważ w 1766 roku dach nadal wymagał naprawy.

Po adaptacji pomieszczenia dawnej infirmerii przeznaczono na mieszkania dla profesorów, natomiast w budynku szkoły umieszczono klasy do nauki retoryki i poetyki (na piętrze) oraz dużą salę ogólną (na parterze).

W wyniku I rozbioru Polski Tarnów został zajęty przez Austrię. Zgodnie z decyzją Austriaków, kolonia akademicka została najpierw włączona pod dozór kapituły, a następnie w 1784 roku zlikwidowana i przekształcona w państwowe gimnazjum. Mimo że część budynku, czyli dawna infirmeria, należała do kościoła, nie została przejęta na rzecz austriackiego Funduszu Religijnego.

W 1810 roku lub w latach 1814-1817, na zlecenie dyrektora gimnazjum, kamienica została gruntownie przebudowana, w tym poprzez połączenie jej z sąsiednim domem Mikołajowskim. Obie budowle zyskały wspólny dach.

W XIX wieku budynek pełnił funkcje edukacyjne. Do 1849 roku mieściło się tam gimnazjum, a w latach 1880-1896 obwodowa szkoła. Później, w latach 1896-1903, działała tam żeńska szkoła wydziałowa. Z powodu złego stanu technicznego budynek przestał pełnić funkcje szkolne, określony przez władze miejskie jako ruina. Plany całkowitej przebudowy zostały ostatecznie porzucone.

W 1938 roku, na mocy decyzji biskupa Franciszka Lisowskiego, budynek został zakupiony przez tarnowską kurię diecezjalną. W czasie II wojny światowej, decyzją kurii, obiekt został zabezpieczony przed dalszym zniszczeniem, a w 1944 roku postanowiono przeznaczyć go na cele Muzeum Diecezjalnego.

W latach 1948-1952 przeprowadzono rewitalizację budynku, przystosowując go do celów muzealnych. W ramach tych prac zdemontowano strop między kondygnacjami, zlikwidowano klatkę schodową, wprowadzono nowy strop belkowy, odkryto oryginalne wątki muru oraz nałożono nowy dach. Utworzono także zdobienia w formie pseudosgraffitowej.

W 1991 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych wówczas województwa tarnowskiego (nr rejestru A-338 z dnia 19 lipca 1991 roku). Nazwa „akademiola” odnosi się do pierwszej tarnowskiej szkoły. Obecnie budynek jest siedzibą tarnowskiego Muzeum Diecezjalnego, gdzie znajduje się galeria małopolskiej sztuki gotyckiej oraz eksponaty malarskie i rzeźbiarskie, w tym obraz „Opłakiwanie” z Chromanic oraz rzeźba św. Jana Chrzciciela z II połowy XIII wieku, która jest najstarszym eksponatem muzeum.

Architektura

Budynek jest przykładem renesansowej architektury XVI wieku. Jest to murowana, dwukondygnacyjna, jednotraktowa kamienica, zbudowana na planie wydłużonego trapezu z ukośną tylną ścianą. Nie ma podpiwniczenia. Skonstruowana została z cegieł w układzie gotyckim-polskim o wymiarach (w cm) 27×13×7,5, a ościeża drzwi wejściowych oraz nadświetla są wykonane z kamienia. Budynek znajduje się kilkadziesiąt centymetrów poniżej współczesnego poziomu Placu Katedralnego.

Z uwagi na fakt, że podczas rewitalizacji w latach 1948-1952 zdemontowano jedną kondygnację oraz usunięto ściany działowe, w budynku pozostały obecnie tylko dwa wysokie i przestronne pomieszczenia na parterze. W 1991 roku podłogi w tych salach wykonane były z desek (w pomieszczeniu południowym) oraz cegieł (w pomieszczeniu północnym).

W ścianie oddzielającej pomieszczenia umieszczono prostokątny otwór drzwiowy z kamiennym ościeżem z fazowanymi narożnikami. Ponadto w przejściu między akademiolą a domem Mikołajowskim znajduje się kamienny portal z renesansowym nadprożem zdobionym motywem plecionki, który został przeniesiony z ruin zamku Tropsztyn. Wyposażenie wnętrz uzupełniają dwa piece umieszczone w narożach sal. W ścianie południowej oraz wschodniej (przy drzwiach wejściowych) znajdują się arkadowe wnęki. Stropy są drewniane, belkowe.

Fasada budynku jest skromna, niesymetryczna, gładka i pięcioosiowa, pozbawiona architektonicznych podziałów. Na wysokości dawnego stropu międzykondygnacyjnego widoczne są stalowe kotwy ściągów.

W elewacji umieszczono manierystyczny portal drzwiowy w formie kamiennego obramowania, zdobionego rozetami i czteropłatkowymi kwiatami w nadprożu oraz w węgarach. Zdobienie uzupełniają kwadratowe koperty w narożnikach obramowania. Nadświetle nad otworem drzwiowym, chronione żelazną kutą kratą, jest obramowane w sposób podobny do portalu, jednak nie zdobione rozetami.

Fasada dopełniona jest otworami okiennymi, w taki sposób, że trzy okna oraz drzwi z nadświetlem oświetlają pomieszczenie północne, natomiast okna w trzech pierwszych osiach doświetlają pomieszczenie południowe. Okna są ozdobione pseudosgraffitową dekoracją. Są dwuskrzydłowe i krosnowe, podzielone na mniejsze pola za pomocą szczeblin. W każdym otworze znajdują się dwie szyby, a w ościeżu zamontowane są kute żelazne kraty z kwadratowych prętów. Nadproża nad otworami okiennymi są z cegły w formie sklepień odcinkowych, a same otwory, zarówno drzwiowe, jak i okienne, są rozglifione od wewnątrz. W ścianie frontowej zamontowano również dwie latarnie.

Tylna ściana kamienicy opiera się na dawnych murach miejskich. Jest skromnie wykończona, nietynkowana, pozbawiona architektonicznych podziałów i dekoracji. Fragment ściany na poziomie parteru stanowi część dawnego muru obronnego i nie ma żadnych otworów, natomiast w górnej części piętra umieszczono siedem małych okien, z których trzy doświetlają pomieszczenie północne, a cztery południowe.

Ściana szczytowa, przylegająca do budynku scholasterii, jest zasłonięta do wysokości stropu nad piętrem. Powyżej niej, odsłonięta ściana ma ceglany ornament w formie trzech arkad, a pod nią znajduje się osiem tynkowanych blend. Pod kalenicą umieszczono także małe, wąskie okienko, które ma doświetlać poddasze.

Więźba dachowa jest drewniana, płatwiowo-kleszczowa, z dwoma wieszakami. Dach jest wysoki i dwuspadowy, z załamaniem połaci dachowych spowodowanym brakiem równoległości podłużnych ścian budowli oraz zastosowaniem przypustnic. Pokryty jest dachówką ceramiczną. Połacie dachowe są oddzielone od sąsiednich budynków ścianami ogniowymi, a na kalenicy znajduje się drewniana sygnaturka.

Budynek ma powierzchnię użytkową wynoszącą 150 m² oraz kubaturę 1025 m³. Zgodnie z danymi z 1991 roku, wyposażony jest w system alarmowy, instalację elektryczną, przyłącze wodociągowe oraz czujki przeciwpożarowe. W tym czasie jego właścicielem była Kuria Diecezjalna w Tarnowie.