Akademia Zamojska (znana również jako Akademia Zamoyska) to świecka uczelnia, która została założona w 1594 roku przez Jana Zamoyskiego w Zamościu. Organizację uczelni powierzono Szymonowi Szymonowicowi, a jej celem było kształcenie studentów z Polski i Litwy. Uczelnia została zlikwidowana w 1784 roku wskutek zajęcia Zamościa przez Austrię podczas pierwszego Rozbioru Polski. Akademia została reaktywowana 1 września 2021 roku na podstawie Uczelni Państwowej im. Szymona Szymonowica.
Historia
Od założenia do likwidacji
Oficjalne otwarcie uczelni miało miejsce 15 marca 1595 roku. Akademia Zamojska była pierwszą prywatną uczelnią w Rzeczypospolitej, w której wszystkie koszty pokrywał wielki kanclerz, co stanowiło symbol potęgi i ambicji fundatora. W tym samym roku papież Klemens VIII zatwierdził powstanie Akademii przy pomocy bulli, dołączając swój herb rodowy Aldobrandinich do godła uczelni. Statut Akademii zatwierdził w imieniu papieża biskup chełmski Stanisław Gomoliński.
W akcie fundacyjnym uczelni z 1600 roku zawarte zostały znane słowa kanclerza Zamoyskiego: „Takie są rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Kanclerz miał na celu uczynienie Akademii prężnym ośrodkiem kultury polskiej i katolickiej, który wpływałby na ludność prawosławną, dominującą w województwach południowo-wschodnich. W pierwszej dekadzie swojego istnienia (do śmierci hetmana) Akademia zdobyła znaczną renomę, nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie. Dzięki niej Zamość stał się jednym z głównych ośrodków myśli naukowej na przełomie XVI i XVII wieku. Godność kanclerza Akademii Zamojskiej przysługiwała biskupowi chełmskiemu.
Okres jej świetności przypada na przełom XVI i XVII wieku, po którym uczelnia zaczęła stopniowo podupadać. Ostatecznie została zlikwidowana w 1784 roku, kiedy przekształcono ją w liceum.
Ważną rolę w tworzeniu Akademii odegrał poeta Szymon Szymonowic, który przyciągnął do niej profesorów. Na początku działalności Akademii istniały trzy wydziały: filozoficzny, medyczny i prawniczy. Zajęcia prowadziło 15 profesorów, w tym Melchior Stefanides (pierwszy rektor; logika, metafizyka, prawo), Wawrzyniec Starnigel, Adam Burski (filozof), Tomasz Drezner (prawnik), Jan Niedźwiecki-Ursinus (medyk i autor podręcznika gramatyki łacińskiej „Methodicae grammaticae libri IV”), Maciej Jaworowski (prawo, filozofia), a w późniejszym czasie również Stanisław Staszic. Wykłady odbywały się w języku greckim i łacińskim. Uczelnia, zgodnie z ustaleniami Jana Zamoyskiego, była organizacyjnie związana z ówczesną kolegiatą (dziś katedrą), a nadzór nad nią sprawowało duchowieństwo, co negatywnie wpłynęło na jej działalność. W 1600 roku ogłoszono ostateczny akt fundacji akademii oraz opublikowano regulaminy wewnętrzne i program. W pierwszych latach funkcjonowania Akademii jej profesorami byli m.in. szkocki znawca prawa rzymskiego William Bruce, włoski teolog Dominik Convalis i belgijski matematyk Adriaan van Roomen.
Choć kanclerz Zamoyski przewidywał, że uczelnia przeznaczona będzie głównie dla szlachty, szybko zmieniła swój charakter z szlacheckiego na mieszczański. W latach 1607–1609 zaledwie 5% spośród 237 studentów stanowili młodzież szlachecka, podczas gdy dominującą grupę stanowili mieszczanie.
Po roku 1620 prestiż uczelni zaczął maleć, a Akademia nie cieszyła się już taką renomą. Ordynaci zamojscy również nie przywiązywali do niej większej wagi. W 1746 roku przeprowadzono reformę, która poprawiła sytuację uczelni, chociaż nie na długo. W tym czasie zmodernizowano również gmach Akademii w stylu późnobarokowym.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Zamość oraz Akademia znalazły się pod austriackim panowaniem. Z powodu niskiego poziomu nauczania oraz podejmowania prób wprowadzenia niemieckiego systemu nauczania (reformy józefińskie), ostatnim rektorem uczelni był Dominik Rydulski, który starał się o utrzymanie Akademii u cesarza Józefa II, przebywającego w Zamościu w 1773 roku. W 1784 roku działalność Akademii została zakończona, a na jej miejscu utworzono w Zamościu dwie placówki edukacyjne: Gimnazjum oraz Liceum. Liceum zostało oddane pod kuratelę ordynata Andrzeja Zamoyskiego.
Po likwidacji
Po przekształceniu Zamościa w Księstwo Warszawskie austriackie Liceum zostało przekształcone w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich, która cieszyła się wysokim poziomem nauczania. W 1811 roku ordynat Stanisław Kostka Zamoyski przeniósł Szkołę Wojewódzką do Szczebrzeszyna, mając na celu sprzedaż strategicznego miasta-twierdzy rządowi. Budynek został przekształcony w koszary wojskowe, w wyniku czego usunięto portale i arkady od strony dziedzińca. Dopiero po likwidacji twierdzy zamojskiej w 1866 roku przywrócono tu szkołę. Do czasu II wojny światowej w dawnym gmachu Akademii mieściło się gimnazjum, a po jego likwidacji liceum ogólnokształcące.
W 1919 roku przy dawnej Akademii powstał szkolny ogród zoologiczny (przyrodniczy), który stał się podstawą utworzenia obecnego zamojskiego ogrodu zoologicznego.
W budynku Akademii mieściły się: I Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Zamościu (od 1916 roku, pierwotnie męskie), II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej w Zamościu (1916–1965, pierwotnie żeńskie), Szkoła Rzemieślniczo–Przemysłowa im. Tadeusza Kościuszki w Zamościu (1919–1940) oraz rektorat Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Szymona Szymonowica w Zamościu (2005–2013).
Reaktywacja
Na mocy ustawy podpisanej przez prezydenta Andrzeja Dudę 1 września 2021 roku została utworzona uczelnia publiczna o nazwie Akademia Zamojska na bazie istniejącej wcześniej Uczelni Państwowej im. Szymona Szymonowica w Zamościu. Ustawa ta spotkała się z krytyką ze strony rektora Andrzeja Samborskiego oraz Senatu, jako naruszająca autonomię uczelni. Na stanowisko rektora nowej Akademii minister edukacji i nauki Przemysław Czarnek powołał Pawła Skrzydlewskiego.
Siedziba
Zobacz też
Biblioteka Akademii Zamojskiej
Ordynacja Zamojska
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Kowalczyk, Zamość. Przewodnik, Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, Zamość 1995
Małgorzata Kowalewska, Akademia Zamojska, Powszechna Encyklopedia Filozofii
Praca zbiorowa: Słownik historii Polski i świata. Katowice: Videograf II, 2001.