Akademia (starożytność)

Akademia (stgr. Ἀκαδημία) to instytucja edukacyjna, która została założona w Atenach około 387 roku p.n.e. przez Platona. Funkcjonowała aż do zniszczenia Aten przez rzymskiego wodza Sullę w 86 roku p.n.e. Niektórzy z filozofów związanych z Akademią pozostali w Atenach, inni zaś przenieśli się do Aleksandrii oraz Syrii. Akademia została reaktywowana (w innym miejscu Aten) pod koniec IV wieku n.e., a ostatecznie zlikwidowana w 529 roku przez bizantyjskiego cesarza Justyniana. Platon otworzył ją w gaju poświęconym herosowi ateńskiemu Akademosowi, od którego imienia pochodzi jej nazwa. W Akademii skupiano się głównie na filozofii oraz matematyce, a także na retoryce i naukach przyrodniczych. Legenda mówi, że na wejściu do Akademii znajdował się napis: „niech nie wchodzi ten, kto nie zna geometrii” (ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω).

Początki Akademii Platońskiej

Akademia znajdowała się na przedmieściu Aten, około 3 km na północny wschód od Agory, wzdłuż drogi prowadzącej do Keramejkos. Nazwa Akademia wywodzi się od ateńskiego herosa Akademosa, a obok murów miasta znajdował się poświęcony mu święty gaj. W archaicznych czasach dzielnica nosiła nazwę Hekademeia, a w okresie klasycznym przyjęła nazwę Akademia.

Platon założył Akademię po swojej pierwszej podróży na Sycylie, około 387 roku p.n.e. Inspiracją do jej stworzenia mogły być instytucjonalne formy bractwa pitagorejskiego, z którymi Platon zapoznał się w Italii.

Do niedawna sądzono, że Akademia była stowarzyszeniem religijnym czcicieli Apollina i Muz – tę hipotezę wysunął m.in. Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf, twierdząc, że jako pierwsza uczelnia w Atenach, Akademia musiała zyskać akceptację w kontekście religijnym. Obecnie jednak uznaje się tę tezę za spekulację, a sądy wskazują, że Platon mógł założyć Akademię jako stowarzyszenie nieformalne.

Etapy rozwoju Akademii Platońskiej

Akademia istniała przez ponad 900 lat, w tym czasie przeżywając okresy kryzysu oraz odrodzenia, a jej poglądy filozoficzne ulegały zmianom. Najczęściej jednak dominowały różne interpretacje platonizmu. W starożytności wyróżniano trzy główne etapy rozwoju Akademii:

akademię starszą,
akademię średnią (od scholarchatu Arkezylaosa, z tendencjami sceptycznymi),
akademię młodszą (od scholarchatu Filona z Larissy, z tendencjami stoickimi).

Akademia starsza

W okresie Akademii starszej zachowano główne wątki filozofii Platona, pogłębiając jednocześnie aspekty pitagorejskie oraz matematyczne. Wiele osób sądzi, że Akademia straciła jednak pierwotną głębię platońskiej teorii idei (Giovanni Reale określa to jako „zagubienie głębi spekulatywnej”). Po 40-letnim kierowaniu Akademią przez Platona, jego siostrzeniec Speuzyp objął scholarchat, co najprawdopodobniej doprowadziło do konfliktu z Arystotelesem, który założył własną szkołę, Lýkeion. Speuzyp koncentrował się głównie na matematyce, a w jego filozofii byty matematyczne przejęły rolę idei Platona. Kolejnymi scholarchami starszej Akademii byli Ksenokrates z Chalcedonu, który rozwijał platońską demonologię, oraz Polemon z Aten, który zajął się etyką platońską. Krates z Mallos sprawował scholarchat przez zaledwie rok. Inne znaczące postacie to Heraklides z Pontu, Eudoksos z Knidos, Filip z Opos oraz Krantor z Soloj. Oprócz Arystotelesa, własne szkoły filozoficzne zakładali także inni uczniowie Akademii – Heraklides z Pontu oraz Zenon z Kition, twórca stoicyzmu. Zarówno Lýkeion, jak i Stoą, założona przez Zenona, wzorowały się na instytucjonalnych formach Akademii.

Akademia średnia

Podczas scholarchatu Arkezylaosa Akademia zaczęła odbiegać od czystego platonizmu Akademii starszej, przyjmując wiele elementów filozofii sceptyckiej, co określa się jako akademizm lub sceptycyzm akademicki, jak to ujął Augustyn z Hippony. Akademicy koncentrowali się głównie na zagadnieniach epistemologicznych – według Arkezylaosa mieliśmy pewność subiektywną co do prawdy, ale brakowało pewności obiektywnej. Filozofię tę rozwijał przede wszystkim Karneades z Cyreny, twórca probabilizmu.

Akademia młodsza

Od czasu scholarchatu Filona z Laryssy i Antiocha z Askalonu (II wiek p.n.e.) filozofowie związani z Akademią usiłowali powrócić do oryginalnych nauk Platona, tworząc jednocześnie eklektyczną syntezę platonizmu i stoicyzmu. Na przełomie tysiącleci działalność szkoły platońskiej zaczęła się rozpraszać, a Akademia przestała być centrum platonizmu. W tym okresie w jej filozofii zaczęły dominować wątki pitagorejskie, religijne i mistyczne. Z czasów Ammoniusza Sakkasa wykształcił się neoplatonizm, a najważniejszym ośrodkiem filozofii platońskiej stała się Aleksandria, gdzie działał Plotyn, oraz Syria, gdzie pracowali Porfiriusz i Jamblich.

Szkoła ateńska

Po zniszczeniu Aten i Akademii przez Sullę w 86 roku p.n.e., filozofowie związani z Akademią rozproszyli się. Część pozostała w Atenach, inni wznowili działalność w Aleksandrii. Po niemal pięciu wiekach przerwy Akademia została na nowo założona w Atenach pod koniec V wieku przez neoplatoników, którzy uznawali się za następców Platona (diadochoi). Między Akademią późnej starożytności a Akademią założoną przez Platona nie istniała jednak ciągłość instytucjonalna ani kulturowa. Filozofowie działający w V wieku w Atenach pochodzili z różnych części świata hellenistycznego, często ze Wschodu. W tym okresie w Akademii pracowali Plutarch z Aten, Syrianos, Proklos, Marinos z Neapolis, Izydor z Aleksandrii, Damascjusz oraz Symplicjusz z Cylicji.

W 529 roku cesarz Justynian nakazał zamknięcie Akademii z powodów religijnych. Filozofowie związani z tą instytucją udali się do Persji, by po dwóch latach powrócić do Aten. Działalność filozoficzna w Atenach zakończyła się wraz ze śmiercią ostatniego przedstawiciela szkoły, Symplicjusza, około 560 roku.

Lista scholarchów Akademii

Daty sprawowania scholarchatu oraz wykaz scholarchów przedstawiony w tej liście nie są pewne i mogą mieć charakter przypuszczeń.

Ateny

Aleksandria

Ammonios Sakkas – 210 n.e.

Plotyn – 244–270

Porfiriusz – 270–304

Jamblich – 330

Diodot albo Teodul

Eubul

Hierokles

Olimpiodor Młodszy