Akademia smorgońska
Akademia smorgońska to żartobliwe określenie znanego w Europie ośrodka, w którym Cyganie zajmowali się tresurą niedźwiedzi. Ośrodek ten mieścił się w miejscowości Smorgonie, znajdującej się w powiecie oszmiańskim, na obszarze dzisiejszej Białorusi.
W XIX-wiecznych dokumentach historycznych założycielstwo Akademii przypisywane jest Karolowi Radziwiłłowi Panie Kochanku. Niemniej jednak istnieją źródła wskazujące na jej wcześniejsze istnienie: francuski jezuita Philippe Avril, który przebywał w Polsce w latach 1687–1689, w swojej relacji z podróży opisuje w Smorgoniach „Akademię, gdzie tresuje się niedźwiedzie przeznaczone do oprowadzania z miasta do miasta po całej Europie”. W 1708 roku Jöran Nordberg, pisząc o Smorgoniach, stwierdza: „co się tyczy tego miasta, jest ono znane z tego, że wszystkie tańczące niedźwiedzie, jakie podróżują po świecie, mają tu swoją wyższą szkołę i odpowiednie schronienie”. Już na początku XVII wieku jedna z ulic w tej miejscowości nosiła nazwę Skomorojsza, co historyk Ryszard Kiersnowski sugeruje tłumaczyć jako Niedźwiedzia lub Niedźwiedzka, względnie Niedźwiednicza.
Zgodnie z innymi źródłami, „niedźwiedzią akademię” miała założyć magnacka rodzina Zenowiczów. Kiersnowski skłania się ku tej teorii, wskazując na wiele fundacji tego rodu oraz fakt, że Radziwiłłowie przejęli Smorgonie dopiero w 1668 roku.
W 1731 roku pisarz Jan Stanisław Jabłonowski w swoim dziele „Ezop nowy polski” używa sformułowania „Aż do Smorgonii walą się niedźwiedzie”, co świadczy o rosnącej popularności Akademii. Największy rozkwit sławy Akademia smorgońska osiągnęła za czasów Karola Radziwiłła Panie Kochanku, który znacznie ją rozbudował, powierzając reorganizację grupie Cyganów pod wodzą Jana Marcinkiewicza. Cennym źródłem historycznym na temat Akademii jest relacja oficera wojsk polskich Henryka Brandta, który w 1812 roku przebywał w Smorgonii i opisał strukturę ośrodka oraz metody tresury.
Podobne, choć różniące się w szczegółach, relacje sporządzili Karol Surowiecki w 1821 roku oraz Eustachy Tyszkiewicz kilka dekad później.
W czasach największej świetności Akademii w ośrodku jednocześnie szkolono kilka dziesiątek niedźwiedzi oraz małp. Tresowano wyłącznie samce, które najprawdopodobniej łapano w Puszczy Żuprańskiej i innych lasach należących do Radziwiłłów. Każdy z niedźwiedników co roku wracał do Smorgonii na okres zimowy, zdając „królowi”, cygańskiemu zarządcy Akademii, rachunki z zarobków uzyskanych w trasie. Taki model funkcjonowania ośrodka zapewniał jego samowystarczalność finansową. Akademia przestała działać po wybuchu powstania listopadowego i związanej z nim konfiskacie Smorgonii przez Rosjan.
Mimo upadku Akademii smorgońskiej jej popularność i renomę w XIX wieku utrzymywały się, a nawet rosły. Niemiecka encyklopedia opublikowana w 1840 roku wymienia miejscowość Smorgonie jako ośrodek tresury niedźwiedzi. Artykuł o Akademii pojawił się także w 1865 roku w paryskim czasopiśmie „Le Monde illustré”.
W okresie międzywojennym jedna z wileńskich grup artystycznych, działająca w latach 1932–1934, przyjęła nazwę „Smorgonia”, nawiązującą do legendy o tym ośrodku. W jej skład wchodził m.in. Konstanty Ildefons Gałczyński. Już w XVIII wieku w związku z legendą Akademii pojawiały się w polszczyźnie żartobliwe, deprecjonujące określenia, takie jak „gagatek smorgoński” i „akademik smorgoński”.
Akademia smorgońska, chociaż najpopularniejsza, nie była jedynym ośrodkiem niedźwiedników na ziemiach litewskich. Podobne hodowle znajdowały się m.in. w Siermieżewie, Kiejdanach i Romanowie. Ród Czartoryskich posiadał w XVIII wieku swój własny ośrodek niedźwiednictwa w Klewaniu. Tradycja tresury niedźwiedzi była także popularna w Rosji, gdzie najsłynniejsza hodowla znajdowała się w miejscowości Sergacz. W Europie Zachodniej istniały ośrodki szkolenia niedźwiedzi we wsiach Ustou oraz Sentein w Pirenejach. Osobną tradycję niedźwiednictwa kultywowano na Bałkanach, gdzie zwyczaj ten przetrwał najdłużej.
Przypisy
Bibliografia
Ryszard R. Kiersnowski, Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach. Fakty i mity, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990, s. 169-187, ISBN 83-06-01785-4.