Akademia Pedagogiczna w Bytomiu

Akademia Pedagogiczna w Bytomiu

Akademia Pedagogiczna w Bytomiu (niem. Pädagogische Akademie Beuthen O.S.) to niemiecka szkoła wyższa, która funkcjonowała w latach 1930–1945 w Bytomiu, w regionie Górnego Śląska. Jej głównym celem było kształcenie nauczycieli i nauczycielek dla szkół ludowych, co czyniło ją najstarszą uczelnią wyższą w tym regionie. W latach 1930–1938 działał tutaj również Wydział Polski.

Historia

Inicjatywę założenia Akademii Pedagogicznej w Bytomiu podjął nadburmistrz Adolf Knakrick, który, wspólnie z Magistratem Bytomia, starał się o lokalizację uczelni w tym mieście. Odpowiednie umowy z przedstawicielami rządu Prus podpisano 9 listopada i 14 grudnia 1929 roku. Uczelnia mieściła się w budynku, który został wzniesiony w 1911 roku jako Seminarium dla Nauczycielek, a wcześniej zajmowało go bytomskie Państwowe Gimnazjum Realne. W latach 1930–1931 budynek rozbudowano o nowe skrzydło, które zawierało aulę na 500 miejsc i sale dydaktyczne, w tym z organami firmy Berschdorf z Nysy. Dodatkowo, obok powstały obiekty sportowe, a część pomieszczeń starego budynku została zaadaptowana na nowe cele. Plany większej rozbudowy uczelni pokrzyżował jednak wielki kryzys gospodarczy z 1929 roku, co spowodowało realizację tylko najważniejszych inwestycji. Uczelnia zyskała własną Szkołę Ćwiczeń (niem. Übungsschule, obecnie V Liceum Ogólnokształcące Mistrzostwa Sportowego im. Kamili Skolimowskiej w Bytomiu) oraz Dom Wykładowcy (niem. Dozentenhaus, obecnie budynek mieszkalny), z mieszkaniami dla kadry nauczycielskiej. Miasto zobowiązało się do corocznego wsparcia finansowego uczelni oraz do dbania o jej otoczenie.

Początkowo uczelnia miała charakter wyznaniowy, rzymskokatolicki, a od 1933 roku stała się świecka. W latach 1930–1942 była koedukacyjna, a od 1942 roku przyjmowała tylko studentki. W okresie 1930–1942 posiadała uprawnienia wyższych szkół akademickich, co czyniło ją pierwszą instytucją o takim statusie na Górnym Śląsku. Na czele uczelni stał dyrektor (niem. Direktor). Organizacja uczelni wzorowała się na najstarszej Akademii Pedagogicznej w Bonn (założonej w 1926 roku), która również miała charakter rzymskokatolicki.

Uroczyste otwarcie Akademii miało miejsce 5 maja 1930 roku w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (msza celebrowana przez kardynała Adolfa Bertrama) oraz w Miejskim Teatrze (obecnie Opera Śląska), gdzie odbyła się główna ceremonia z udziałem pruskiego Ministra ds. Nauki, Sztuki i Oświaty, dra Adolfa Grimme.

Początkowo kościołem akademickim była krypta kościoła św. Jacka na Rozbarku, a w latach 1931–1933 krypta nowego kościoła św. Barbary w Bytomiu. Kapelanem Akademii do 1933 roku był ks. Alfred Hoffmann.

Po dojściu nazistów do władzy w Niemczech, w wyniku reformy szkolnictwa wyższego, wszystkie uczelnie przekształcono w świeckie. Bytomską Akademię Pedagogiczną z dniem 1 maja 1933 roku przekształcono w Wyższą Szkołę Kształcenia Nauczycieli. Nauczyciele akademiccy stawiali opór naryfikacji uczelni, zastępując narzucane treści narodowosocjalistyczne programami patriotycznymi. Spadek poziomu uczelni miał miejsce dopiero po kolejnej reformie w 1942 roku, kiedy to przekształcono ją w Zakład Kształcenia Nauczycielek, pozbawiając ją pozostałych uprawnień akademickich.

Nazwy uczelni

  • 1930–1933: niem. Pädagogische Akademie Beuthen O.S. (skrót: PA Beuthen) – pol. Akademia Pedagogiczna w Bytomiu
  • 1933–1942: niem. Hochschule für Lehrerbildung Beuthen O.S. (skrót: HfL Beuthen) – pol. Wyższa Szkoła Kształcenia Nauczycieli w Bytomiu
  • 1942–1945: niem. Lehrerinnenbildungsanstalt in Beuthen O.S. (skrót: LBA Beuthen) – pol. Zakład Kształcenia Nauczycielek w Bytomiu

Wydział Polski

Inicjatorem utworzenia Wydziału Polskiego na Akademii Pedagogicznej był Felix Calonder, przewodniczący Górnośląskiej Komisji Mieszanej. Był to jedyny wydział w Niemczech kształcący nauczycieli dla polskiej mniejszości narodowej. Wydział ten powstał równocześnie z otwarciem uczelni, jednak został zamknięty w połowie 1938 roku po wygaśnięciu Konwencji Genewskiej. Roczny limit przyjęć wynosił 12–13 miejsc, a kandydaci musieli zdać egzamin wstępny. W pierwszym roku akademickim zgłosiło się 3 maturzystów. W ciągu ośmioletniego funkcjonowania wydziału (1930–1938) do egzaminu wstępnego przystąpiło jedynie 23 kandydatów, z czego 19 przyjęto na studia. Ukończyło go 13 osób, w tym 2 kobiety z Berlina: Janina Kowalska (dyplom 1932) oraz Waleria Lewicz (dyplom 1933).

Dyrektorzy uczelni

  • Prof. Dr. Hans Abmeier (1930–1934)
  • Prof. Dr. Ludwig Häufler (1934–1938)
  • Prof. Dr. Bernhard Michalik (1938–1941)
  • Franz Neumann (1941–1944)
  • Josef Hinkelammert (1944–1945)

Nauczyciele akademiccy

Nauczyciele akademiccy byli zatrudniani na stanowiskach profesorów i docentów (później także docentów pomocniczych). Oprócz prowadzenia zajęć, profesorowie mieli również obowiązek prowadzenia badań naukowych i publikowania ich wyników.

Pierwsze grono nauczycieli akademickich w roku akademickim 1930/1931 liczyło 19 osób:

  • Prof. Dr. Hans Abmeier (historia, wiedza obywatelska)
  • Doz. Dr. Maria Bienias (matematyka)
  • Prof. Dr. Matthias Brinkmann (biologia)
  • Doz. Dr. Theodor von den Driesch (pedagogika stosowana)
  • Prof. Dr. Albertine Giese (język niemiecki)
  • Prof. Alfred Hoffmann (religia rzymskokatolicka)
  • Doz. Dr. Richard Honisch (wychowanie fizyczne)
  • Prof. Dr. Wilhelm Mak (język polski)
  • Prof. Dr. Martha Moers (psychologia)
  • Doz. Alfons Perlick (krajoznawstwo, etnografia)
  • Prof. Dr. Alfred Petzelt (pedagogika teoretyczna, filozofia)
  • Prof. Bruno Schmialek (sztuki piękne)
  • Hermann Schwierz (pedagogika stosowana, docent komisaryczny)
  • Prof. Franz Stein (muzyka)
  • Doz. ks. Roman Adamski (religia rzymskokatolicka)
  • Nauczycielka Maria Hawellek (wychowanie fizyczne)
  • Nauczyciel Walter Krause (dydaktyka mniejszości polskiej)
  • Nauczycielka Josy Ruberg (prace ręczne)
  • Nauczycielka Klara Szewczyk (gospodarstwo domowe)

Większość z nich kontynuowała pracę w Wyższej Szkole Kształcenia Nauczycieli, niektórzy zostali jednak zwolnieni.

Studenci

Na pierwszy rok studiów (1930/1931) przyjęto 97 maturzystów, w tym 64 mężczyzn i 33 kobiety, głównie z Górnego i Dolnego Śląska. W 1931 roku zgłosiło się 600 osób chętnych do nauki w Bytomiu. W ciągu 15-letniego funkcjonowania uczelni kształciło się tam blisko 1400 studentów (w tym 19 na Wydziale Polskim) pod kierunkiem 55 profesorów, wykładowców i nauczycieli.

Tok studiów

Studia w Akademii Pedagogicznej (a później w Wyższej Szkole Kształcenia Nauczycieli) trwały 2 lata, podzielone na 4 semestry. Rok akademicki rozpoczynał się wiosną, zazwyczaj po Wielkanocy. Kandydat na studenta musiał posiadać świadectwo dojrzałości (niem. Abitur). Od roku akademickiego 1931/1932 wszyscy kandydaci przystępowali do egzaminu wstępnego. Tradycją uczelni były tygodniowe wyjazdy integracyjne do leśnych ośrodków, gdzie nowi studenci mogli poznać się nawzajem oraz z kadra profesorską. Program kształcenia był zbliżony do współczesnych prywatnych uczelni zachodnich, a nauka miała być przyjazna i efektywna, bazując na partnerskich relacjach między wykładowcami a studentami.

Studia odbywały się na 4 kierunkach specjalizacyjnych:

  • filozoficznym,
  • artystycznym,
  • technicznym,
  • mniejszościowym (w ramach Wydziału Polskiego).

Większość przedmiotów była wspólna dla wszystkich studentów. W pierwszym, letnim semestrze roku akademickiego 1930/1931 program obejmował 29 przedmiotów podzielonych na 4 bloki tematyczne:

  • teoria wychowania i orientacja filozoficzno-społeczna (10 przedmiotów),
  • kształcenie zawodowo-praktyczne (7 przedmiotów),
  • dalsze kształcenie naukowe w obranym przedmiocie (6 przedmiotów),
  • kształcenie techniczno-artystyczne (6 przedmiotów).

Studenci Wydziału Polskiego mieli dodatkowy, piąty blok złożony z 7 przedmiotów specjalizacyjnych:

  • pedagogika religii w szkole mniejszościowej (2 godz. tygodniowo),
  • polski śpiew kościelny (ćwiczenia, 1 godz. tygodniowo),
  • dydaktyka nauczania w mniejszościowej szkole polskiej (2 godz. tygodniowo),
  • kurs języka polskiego dla początkujących (2 godz. tygodniowo),
  • kurs języka polskiego dla zaawansowanych (2 godz. tygodniowo),
  • słowotwórstwo polskie i fleksja (2 godz. tygodniowo),
  • seminarium Mickiewicz (2 godz. tygodniowo).

Akademia posiadała własną szkołę ćwiczeń, którą w 1933 roku przekształcono w 4 szkoły współpracujące w Bytomiu oraz powiecie bytomsko-tarnogórskim, w których studenci zdobywali praktyczne doświadczenie. Po każdym z pierwszych 3 semestrów odbywali obowiązkowe trzytygodniowe praktyki w szkołach, co ułatwiało im późniejsze zatrudnienie. Uczelnia organizowała także liczne wyjazdy kulturowe na Górny i Dolny Śląsk oraz do innych krajów, jak Austria, Polska i Czechosłowacja. Szczególną uwagę zwracano na rozwój sportowy, a uczelnia cieszyła się jednymi z najlepszych drużyn akademickich w piłce nożnej i piłce ręcznej. Studenci również uczestniczyli w zorganizowanych wyjazdach narciarskich w Karkonosze, Góry Sowie i Tatry, a najbardziej aktywnym sportowo studentom umożliwiano zdobycie uprawnień trenerskich.

Od 1933 roku (już w Wyższej Szkole Kształcenia Nauczycieli) wprowadzono dodatkowy semestr dla studentów będących członkami Narodowosocjalistycznego Niemieckiego Związku Studentów, którzy odbywali obowiązkową służbę pracy. Rozbudowano siatkę przedmiotów, w tym wprowadzono język łaciński, teorię wychowania, ogólną metodykę nauczania oraz inne przedmioty, w tym narodowosocjalistyczne. Po przekształceniu uczelni w Zakład Kształcenia Nauczycielek w 1942 roku, przyjmowano jedynie kobiety z powodu niedoboru kadr nauczycielskich. Czas studiów skrócono do 1–3 semestrów, co wpłynęło negatywnie na jakość kształcenia.

W ramach seminarium dyscyplinarnego studenci pisali prace pod kierunkiem profesora, w tym:

  • trzy prace semestralne (niem. Semesterarbeit), mające na celu zapoznanie się z badaniami oraz ich opisem,
  • praca egzaminacyjna (niem. Staatsexamensarbeit), będąca końcową pracą badawczą na zadany temat.

Zajęcia seminarium odbywały się zgodnie z indywidualnym planem ustalanym przez profesora, często w różnych instytucjach współpracujących z uczelnią. Praca egzaminacyjna była kluczowym elementem egzaminu państwowego pierwszego stopnia, a studenci, którzy ją obronili i zdali egzamin, uzyskiwali uprawnienia nauczycieli szkół ludowych. Prace egzaminacyjne z Akademii Pedagogicznej i Wyższej Szkoły Kształcenia Nauczycieli charakteryzowały się wysokim poziomem merytorycznym, porównywalnym do dzisiejszych prac magisterskich, a studenci składali oświadczenia o oryginalności swoich badań.

Biblioteka i archiwum uczelniane

Biblioteka bytomskiej Akademii Pedagogicznej, głównie niemieckojęzyczna, została założona w 1930 roku, jednak w 1938 roku, po likwidacji Wydziału Polskiego, utraciła książki polskie, które trafiły do Górnośląskiej Biblioteki Krajowej. Po II wojnie światowej bibliotekę uczelnianą przyznano Centralnej Bibliotece Pedagogicznej w Katowicach, a w 1968 roku część zbiorów wydzielono dla nowo tworzonej Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego.

Archiwum uczelni nie przetrwało II wojny światowej, jednak zachowały się prace semestralne i egzaminacyjne, które trafiły do Biblioteki Śląskiej w Katowicach. Pojedyncze prace znajdują się również w bibliotekach w Herne, Bytomiu i Tarnowskich Górach. W Bibliotece Śląskiej znajduje się także zbiór Górnośląskiego Archiwum Pieśni Ludowych, zebrany przez profesora Perlicka i jego studentów.

Wydawnictwa uczelni

Akademia Pedagogiczna publikowała w latach 1930–1938 następujące wydawnictwa:

  • prace naukowe w trzech tematycznych zeszytach:
  • Veröffentlichungen der Hochschule für Lehrerbildung Beuthen OS., Herausgegeben von Professor Dr. Häufler unter Mitwirkung der Lehrkörpers
  • Heft 1: Die Erziehung in der Lehrerbildung, Dortmund / Breslau: W. Cruwell Verlagsbuchhandlung, 1936,
  • Heft 2: Volk und Volkstum in der deutschen Erziehung, Dortmund / Breslau: W. Cruwell Verlagsbuchhandlung, 1936,
  • Heft 3: Studentische Arbeit im Dienste der Heimat, Dortmund / Breslau: W. Cruwell Verlagsbuchhandlung, 1937;
  • oraz plany wykładów i programy pracy:
  • Vorlesungs-Verzeichnis der Pädagogischen Akademie Beuthen O/S., Sommersemester 1930/1931 – Wintersemester 1932/1933;
  • Arbeitsplan. Hochschule für Lehrerbildung Beuthen O/S., Sommerhalf 1933/1934 – Winterhalf 1938/1939.

Uwagi

Bibliografia

Tadeusz B. Hadaś: Uczelnia w służbie Małej Ojczyzny. Z dziejów Akademii Pedagogicznej w Bytomiu 1930–1945, [w:] Od szkoły parafialnej do Akademii Pedagogicznej. Szkice o oświacie w Bytomiu, oprac. pod red. Andrzeja Misiołka i Dominika Abłamowicza, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego w Katowicach, Bytom 2011, s. 85–102, ISBN 978-83-60953-55-6, ISBN 978-83-88880-14-8.