Akademia pana Kleksa
Akademia pana Kleksa to polsko-radziecka muzyczna baśń filmowa z 1983 roku, zrealizowana przez Krzysztofa Gradowskiego, będąca adaptacją książki o tym samym tytule autorstwa Jana Brzechwy. Film składa się z dwóch części: Przygoda księcia Mateusza oraz Tajemnica Golarza Filipa. Akademia pana Kleksa jest eklektycznym dziełem, które łączy różne techniki filmowe, takie jak aktorstwo, animacja i teatr kukiełkowy, co przyczyniło się do jej dużego sukcesu frekwencyjnego oraz licznych nagród, w tym na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie. Kontynuacje filmu, Podróże pana Kleksa i Pan Kleks w kosmosie, zostały wydane w 1985 i 1988 roku, a remake w reżyserii Macieja Kawulskiego powstał później.
Opis fabuły
Film przedstawia historię dwunastoletniego Adasia Niezgódki, który zostaje przyjęty do niezwykłej szkoły prowadzonej przez ekscentrycznego profesora Ambrożego Kleksa. Akademia znajduje się w ogromnym, kolorowym pałacu, a jej uczniami są wyłącznie chłopcy, których imiona zaczynają się na literę A.
W Akademii Adaś i jego koledzy uczą się niezwykłych przedmiotów, takich jak kleksografia czy przędzenie liter. Pan Kleks dysponuje magicznymi zdolnościami – potrafi się powiększać i zmniejszać, czytać w myślach, rozumieć mowę zwierząt oraz podróżować przez dziurki od kluczy do baśniowego świata. Jednym z sekretów Akademii jest szpak Mateusz, który w rzeczywistości jest księciem i następcą tronu królestwa Bajdocji. Może powrócić do ludzkiej postaci tylko dzięki czarodziejskiego guzikowi doktora Paj-Chi-Wo.
Spokój w Akademii zostaje zakłócony przez intrygę złego fryzjera Filipa Golarza, który prezentuje uczniom swoją własnoręcznie wykonaną mechaniczną lalkę, Adolfa. Adolf wprowadza chaos w Akademii i dostaje się na strych, który jest zakazany, osłabiając moc nauczyciela. Pan Kleks zmuszony jest rozmontować Adolfa, co prowadzi do ataku Filipa na Akademię i jej rozpadu. W odwecie, Pan Kleks zamienia Filipa w guzik, który podnosi Adaś. W tym momencie szpak Mateusz przekształca się w pisarza Jana Brzechwę, dając Adasiowi nadzieję na ponowne spotkanie z panem Kleksem.
Różnice między książką a filmem
W przeciwieństwie do literackiego pierwowzoru autorstwa Jana Brzechwy, film Gradowskiego rezygnuje z dydaktycznego przekazu, na rzecz różnorodnych konwencji filmowych. W wersji Gradowskiego, Golarz Filip jest bardziej demoniczny niż w oryginalnej książce, w której jego celem było jedynie zamienienie lalki w prawdziwego chłopca. W filmie Filip jednoznacznie wykorzystuje lalkę, nazwaną Adolfem (pierwotnie Alojzy), do zniszczenia sielanki Akademii.
Obsada
Źródło: Filmpolski.pl
Produkcja
Reżyserem Akademii pana Kleksa był Krzysztof Gradowski, a kierownikiem produkcji – Urszula Orczykowska. Gradowski od młodości fascynował się dziełami Brzechwy, dążąc do tego, by Pan Kleks „zajął eksponowane miejsce w korowodzie najpopularniejszych postaci bajkowych”. Podkreślał, że wyobraźnia Brzechwy „działała z całą potęgą i sprawczością”, mimo iż pierwowzór literacki powstał w czasach II wojny światowej.
Gradowski planował zrealizować film jeszcze w latach 70., kiedy pracował w Zespole Filmowym „X” Andrzeja Wajdy, jednak projekt nie uzyskał poparcia komunistycznych decydentów z powodu jego eskapistycznej treści. Sytuacja zmieniła się wczesnych latach 80., gdy władze starały się odwrócić uwagę społeczeństwa od bieżących konfliktów. Inspiracją dla Gradowskiego była także jego córka Alicja, która pragnęła, aby przed snem opowiadał jej bajkę z pięcioma innymi bajkami w środku. Reżyserowi udało się przekonać władze do przydzielenia budżetu, pod warunkiem, że film zawierać będzie muzyczne interpretacje wierszy Brzechwy.
Współpraca z radzieckimi wytwórniami była kluczowa dla realizacji wizji Gradowskiego, które znacznie dofinansowały produkcję filmu oraz jego kontynuacji. Film został zrealizowany przez Zespół Filmowy „Zodiak” we współpracy z radziecką Wytwórnią Filmów Dziecięcych i Młodzieżowych im. M. Gorkiego. Operatorem zdjęć był Zygmunt Samosiuk, scenografię zaprojektował Jerzy Skrzepiński, a kostiumy – Danuta Hałatek. Całkowity budżet Akademii pana Kleksa wyniósł 78 397 000 złotych.
Obsada i zdjęcia
Pierwotnie rolę Ambrożego Kleksa zamierzano powierzyć Janowi Kobuszewskiemu, jednak ostatecznie Gradowski zdecydował się na Piotra Fronczewskiego. Codziennie na planie Fronczewski był poddawany skomplikowanej charakteryzacji, co w upalne dni stawało się uciążliwe. W rolach dzieci w Akademii zagrali uczniowie szkół muzycznych.
Zdjęcia do filmu realizowano w Nieborowie, gdzie pałac w Nieborowie pełnił rolę filmowej Akademii, a otaczający park stanowił plenery. Wnętrza Akademii zaaranżowano w studiu Wytwórni Filmów Fabularnych w Łodzi. Plenerem były również park w Arkadii (zdjęcia przy Akwedukcie oraz w Przybytku Arcykapłana), park przy zamku w Gołuchowie (województwo wielkopolskie), okolice Wałbrzycha (w jednym z ujęć pojawia się Zamek Książ), oraz ulice Łodzi (ulica Piotrkowska, Narutowicza i inne). Podczas lotu Adasia do Psiego Raju widać przełom Dunajca. Ostatnie zdjęcia zrealizowano w hali zdjęciowej wytwórni Gorkiego na Jałcie.
Samosiuk, odpowiedzialny za zdjęcia, zmarł dwa miesiące przed premierą filmu, a Gradowski starał się zrekompensować tę stratę swoją pracą nad scenografią. Scenografia do animowanej sekwencji snu powstała w Studiu Filmów Animowanych, a za nią odpowiadała Agnieszka Niżegorodcew. Scenę „psiego raju” zainscenizował Jan Kilian, a lekcję kleksografii zrealizował Jan Steliżuk. Dekoracje zaprojektował Bogusław Mozer, sekwencje trikowe opracował Aleksander Brzostowski, a lalki animował Wacław Lipiński. Scenografia pracowni fryzjerskiej Filipa oraz królestwa Bajdocji powstała dzięki współpracy Mozer z radzieckim scenografem Anatolim Tierechowem.
Piosenki i motywy muzyczne w filmie
Muzykę do filmu skomponował Andrzej Korzyński, z wyjątkiem „Marszu wilków” autorstwa zespołu rockowego TSA. Utwory bazowały na wierszach Jana Brzechwy oraz autorskich tekstach piosenek Gradowskiego. Ścieżka dźwiękowa filmu ukazała się w 1983 roku nakładem wydawnictwa Polton.
Źródło: Discogs
Rozpowszechnianie
Film przeszedł cyfrową rekonstrukcję obrazu i dźwięku w Polsce w 2015 roku (obejmując obie części).
Odbiór
Opinie po premierze
Premiera filmu miała miejsce 30 stycznia 1984 roku w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Akademia pana Kleksa okazała się dużym sukcesem frekwencyjnym, przyciągając ponad 10,8 miliona widzów w 1984 roku, a do końca dystrybucji kinowej – 14 milionów. Po płyty z piosenkami i motywami filmowymi ustawiały się długie kolejki.
Czesław Dondziłło z pisma Film chwalił dzieło Gradowskiego jako ważne osiągnięcie polskiej kinematografii, zauważając, że w obliczu codziennych stresów i niepewności, Akademia pana Kleksa wydawała się zjawiskiem niezwykłym. Natomiast Michał Boni w recenzji dla Kina krytykował film, wskazując, że jedyną jego zaletą było wykorzystanie utworów Brzechwy w połączeniu z grą Fronczewskiego, a Gradowskiego uważał za imitatorem Stevena Spielberga i Walta Disneya.
Janina Brzechwa, wdowa po Janie Brzechwie, wyraziła dezaprobatę wobec adaptacji filmowej, przyznając, że film „jeszcze jako tako zgadzał się z tym, co napisał Brzechwa”, ale kontynuacje uznała za „całkowitą fantazję pana Gradowskiego”.
Analizy retrospektywne
W retrospektywnej analizie filmu, Klara Cykorz uznała dzieło Gradowskiego za próbę podkreślenia antyautorytarnego przesłania literackiego pierwowzoru, które odzwierciedlało protest przeciwko niszczeniu kultury wysokiej podczas II wojny światowej. Choć film powstał częściowo w ZSRR i w czasie stanu wojennego w Polsce, Cykorz twierdziła, że był to pełen sprzeczności hołd dla ochrony „sztuki zdegenerowanej”.
Radosław Pisula zauważał, że Akademia pana Kleksa łączy w sobie liczne odniesienia do różnych gatunków filmowych: fantasy, horroru, science fiction oraz musicalu. Karolina Kosińska sugerowała, że film można odczytać jako baśń dla dorosłych, gdzie Adaś odnajduje się w szkole wśród chłopców, co niesie za sobą podteksty homoerotyczne oraz aluzje do uzależnień i zagrożenia faszyzmem. Marian Bogucki stwierdził, że film ma ambicje wykraczające poza kino familijne, będąc „autotematycznym filmem o katastrofie filmowego świata”.
Nagrody i nominacje
== Filmy powiązane ==
- Podróże pana Kleksa (1985)
- Pan Kleks w kosmosie (1988)
- Tryumf pana Kleksa (2001)
Przypisy
Bibliografia
MarcinM. Bogucki, Przygoda fantastyczno-traumatyczna. Muzyka Andrzeja Korzyńskiego do filmu Akademia pana Kleksa, „Pleograf”, 4, 2019, sekcja Muzyka [dostęp 2025-04-28].
MichałM. Piepiórka, Liczenie złotówek. Polskie filmy fantastyczno-przygodowe lat 80. w świetle protokołów komisji kolaudacyjnych, „Images. The International Journal of European Film, Performing Arts and Audiovisual Communication”, 37 (46), 2024, s. 221–243, DOI: 10.14746/i.2024.37.46.13 [dostęp 2025-04-22] (pol.).
RadosławR. Pisula, „Suszyć, skruszyć, zmielić, zważyć”. Kino gatunków a filmy z Panem Kleksem, „Panoptikum” (15 (22)), 2016, s. 94–109 [dostęp 2025-04-22].
EmilE. Sowiński, Klasyfikacja wiekowa filmów a wyniki frekwencyjne w ostatniej dekadzie PRL, „Kwartalnik Filmowy” (108 Produkcja i dystrybucja filmowa), 2019, s. 106–128 [dostęp 2025-04-22].