Akacja (Acacia Mill.)
Akacja to rodzaj drzew i krzewów, który należy do rodziny bobowatych oraz podrodziny brezylkowych (wcześniej klasyfikowanych w mimozowych). W klasyfikacji tradycyjnej wyróżniano około 1450 gatunków, które były szeroko rozpowszechnione w strefie międzyzwrotnikowej oraz na przyległych obszarach stref umiarkowanych. W obecnych czasach, w węższym ujęciu, rodzaj ten obejmuje około 1030–1080 gatunków, głównie w Australii (1045 gatunków, z czego 941 to endemity), a także w południowo-wschodniej Azji, na wyspach zachodniego Pacyfiku, a dwa gatunki występują na Madagaskarze i Maskarenach. Niektóre gatunki rozprzestrzeniają się jako inwazyjne, a Acacia mearnsii została uznana za jeden z 100 najbardziej inwazyjnych gatunków na świecie.
Wiele gatunków tradycyjnie klasyfikowanych jako akacje zostało wydzielonych do innych rodzajów: Senegalia (pantropikalny), Vachellia oraz Faidherbia (Afryka i Azja), Acaciella i Mariosousa (Ameryka Północna i Południowa).
Akacje rosną na sawannach, w okresowo suchych lasach, zaroślach oraz na pustyniach. Stanowią one istotny element australijskich ekosystemów, takich jak mulga czy brigalow.
Rośliny te mają wiele zastosowań – dostarczają drewna, paszy dla zwierząt, gumy oraz nasion jadalnych, które są spożywane przez Aborygenów. Ponadto, stanowią źródło tanin używanych w garbarstwie, a niektóre gatunki wykazują właściwości halucynogenne i lecznicze. Często są również wykorzystywane w przemyśle włókienniczym, sadzone w celu rekultywacji gleb oraz jako rośliny ozdobne.
Morfologia
Pokrój: Akacje to drzewa osiągające wysokość do 50 m (np. A. bakeri) oraz krzewy o wysokości od 1 do 2 m.
Liście: Liście są pierzaste, ułożone skrętolegle, mogą być pojedyncze lub podwójne, a czasem złożone. W wielu przypadkach liście właściwe są znacznie zredukowane, a „liśćmi” stają się liściaki, czyli przekształcone ogonki (o długości od 5 mm do 30 cm) o różnorodnym kształcie. Zarówno liście, jak i liściaki są zaopatrzone w przylistki, które często przekształcają się w ciernie, osiągające nawet 12 cm długości.
Kwiaty: Kwiaty są małe, cztero- lub pięciokrotne, mogą być obu- lub rozdzielnopłciowe, zebrane w główki lub kłosy, liczące od 10 do 100 kwiatów. W kwiatach z organami męskimi znajdują się liczne pręciki (często ponad 50), które są kremowe, żółte lub pomarańczowe, zwykle wystające ponad okwiat.
Owoc: Owocem jest strąk, który może być pękający lub niepękający, podłużnie jajowaty lub równowąski, zazwyczaj z przewężeniami między nasionami.
Systematyka i taksonomia
Pozycja systematyczna: Nazwę naukową Acacia po raz pierwszy wprowadził Philip Miller w 1754 roku. W 1913 roku Nathaniel Lord Britton i Addison Brown wskazali afrykański gatunek Acacia nilotica (L.) Delille jako typ nomenklatoryczny rodzaju. To właśnie od tego gatunku pochodzi nazwa rodzajowa, ponieważ Dioskurydes nazwał ekstrakt z jego liści i strąków po grecku ἀκακία (akakia). Początkowo do rodzaju zaliczano gatunki występujące na wszystkich kontynentach w strefie międzyzwrotnikowej. W 1986 roku Pedley zauważył, że 1352 gatunki uznawane wówczas za akacje nie tworzą taksonu monofiletycznego i zaproponował ich podział na trzy rodzaje – Acacia sensu stricto (161 gatunków), Senegalia (231 gatunków) oraz Racosperma (960 gatunków, głównie związanych z Australazją). Nazwa Racosperma została po raz pierwszy wprowadzona przez Carla Friedricha Philippa von Martiusa w 1829 roku, początkowo jako sekcja, a następnie w 1835 roku jako odrębny rodzaj. W 2003 roku Pedley opublikował 834 nowe nazwy gatunkowe w rodzaju Racosperma, umieszczając w nim australazjatyckie gatunki z rodzaju Acacia. W tym samym roku Anthony Orchard i Bruce Maslin zaproponowali, aby zachować nazwę Acacia dla najbardziej licznej grupy gatunków australazjatyckich. Decyzja ta wywołała kontrowersje wśród taksonomów. Ostatecznie, podczas Międzynarodowego Kongresu Botanicznego w Melbourne, podjęto decyzję o zachowaniu nazwy Acacia i odrzuceniu Racosperma dla gatunków australazjatyckich. W wyniku tego, wcześniejsza grupa gatunków, w tym typ nomenklatoryczny, została przeniesiona do rodzaju Vachellia. W rezultacie, z około tysiąca gatunków z 36 rodzajów klasyfikowanych tradycyjnie do plemienia Ingeae, zredukowano szerokie ujęcie do pięciu grup. Do rodzaju Senegalia (wcześniej Acacia subg. Aculeiferum sensu stricto) włączono dużą grupę gatunków pantropikalnych, a jeden gatunek Acacia albida umieszczono w monotypowym rodzaju jako Faidherbia albida. Dwie grupy gatunków z kontynentów amerykańskich zostały przypisane do rodzajów Acaciella i Mariosousa.
Rodzaj Acacia był tradycyjnie zaliczany do podrodziny mimozowych Mimosaceae w obrębie bobowatych Fabaceae s.l. W 2017 roku mimozowe zostały umieszczone w podrodzinie brezylkowych Caesalpinioideae. Rodzaj ten bywa także zaliczany do plemienia Acacieae.
Taksonem siostrzanym dla Acacia sensu stricto jest Paraserianthes lophantha. Najbliżej spokrewnione rodzaje to: Archidendron, Archidendropsis, Pararchidendron oraz Wallaceodendron.
Gatunki
Obecność w kulturze
Gałązki akacji są elementem herbu Australii oraz innych symboli tego kraju. Chociaż uproszczona ich forma nie pozwala na identyfikację konkretnego gatunku, to w 1988 roku, w dwustulecie brytyjskiej kolonizacji Australii, Acacia pycnantha została uznana za symbol narodowy Związku Australijskiego, a kilka lat później ustanowiono jej państwowe święto.
Akacje są 29 razy wspomniane w Starym Testamencie, między innymi w kontekście materiałów używanych do budowy Arki Przymierza i jej wyposażenia. Tradycyjnie opisywane jako akacje, rośliny z Afryki i Azji południowo-zachodniej współcześnie klasyfikowane są do rodzajów Senegalia i Vachellia.
W żydowskich midraszach akacje zaliczane są do siedmiu wybranych roślin używanych w ceremonii oczyszczania z trądu.