Aka
Aka, znani również jako: Bayaka, Babinga, Bambenga, oraz posiadający endoetnonimy: ba-Aka (liczba mnoga) i mo-Aka (liczba pojedyncza) – to nomadyczny, zbieracko-łowiecki lud Pigmejów, który zamieszkuje południowo-zachodnie lasy tropikalne Republiki Środkowoafrykańskiej oraz północnego Konga.
W 2003 roku ich śpiew polifoniczny został uznany za arcydzieło ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości, a w 2008 roku został wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO.
Opis
Lud Aka żyje na obszarze rozciągającym się pomiędzy równikiem a 3° szerokości geograficznej północnej. Główne tereny ich zamieszkania to południowo-zachodnie lasy tropikalne Republiki Środkowoafrykańskiej (prefektura Lobaye, specjalna strefa ekonomiczna Sangha-Mbaéré oraz części prefektury Mambéré-Kadéï) oraz północny Kongo (departament Likouala i części departamentu Sangha).
W latach 70. XX wieku szacowano, że populacja Aka wynosiła około 30-40 tysięcy osób, z czego około 50% tej grupy nie miało ukończonych 15 lat. W 2011 roku ich liczba wynosiła około 5 tysięcy.
Pigmeje Aka żyją w niewielkich obozach liczących około 30 osób, w chatach zbudowanych z gałęzi i liści. Grupy te przenoszą się kilka razy w ciągu roku, a w porze suchej kilka obozów łączy się, tworząc jeden większy oboz. Wspólnota obozowa opiera się na współpracy i dzieleniu się pożywieniem.
Aka prowadzą styl życia oparty na zbieractwie i łowiectwie. Ich dieta składa się z 63 gatunków roślin, 20 gatunków owadów, miodu uzyskiwanego od 8 gatunków pszczół oraz 28 gatunków zwierząt. W porze deszczowej mężczyźni Aka polują za pomocą dzid na duże ssaki, takie jak słonie, antylopy, świnie rzeczne, goryle i szympanse. Podczas pory suchej różne grupy Aka łączą się w jeden oboz, a mężczyźni, kobiety i dzieci wspólnie łapią antylopy dujkery w sieci. Mężczyźni polują również na małpy, używając łuków. Około jednej trzeciej diety Aka pochodzi z „owoców leśnych”, takich jak bulwy pochrzynu, liście Gnetum africanum, różne gatunki grzybów (głównie Termitomyces), orzechy oraz nasiona, w tym irwingii, Panda oleosa, Antrocaryum micraster i Treculia africana. Aka spożywają także ślimaki Achatina, gąsienice oraz chrząszcze, takie jak Rynchophorus. Rolnictwo i rybactwo są w ich przypadku bardzo ograniczone. Aka nie wytwarzają żadnych metalowych przedmiotów ani naczyń, pozyskując je w drodze wymiany handlowej z sąsiednimi ludami. Utrzymują również relacje handlowe z około 11 ludami Bantu w regionie.
Aka tworzą społeczeństwo acefaliczne, w którym trzy funkcje w grupie – pełnione przez jednego lub wielu mężczyzn – mają szczególne znaczenie: mbai dba o moralność, tuma odpowiada za sukcesy w polowaniach na słonie, a nganga pełni rolę uzdrowiciela oraz kontaktuje się ze światem duchów. Wierzą, że duchy ich zmarłych łączą się w jedność, która pośredniczy między żywymi a Duchem Lasu Ezengi. Duchy są odpowiedzialne za bogactwo lasu, a Aka organizują ceremonie mające na celu ich ułaskawienie, co ma zapewnić dobrobyt grupie.
Zarówno mężczyźni, jak i kobiety zajmują się polowaniem oraz domem, w tym opieką nad dziećmi. Badania Hewletta pokazują, że ojcowie Aka spędzają 51% swojego czasu w ciągu dnia na opiece nad niemowlętami i dziećmi.
Historia
Badania etnolingwistyczne sugerują wspólne korzenie Pigmejów Aka oraz Baka z Kamerunu. Dzięki kontaktom z ludami Bantu, Pigmeje Aka i Baka przyjęli język Bantu i do dziś posługują się językiem yaka (aka). W okresie przedkolonialnym Aka byli zaangażowani w handel z lokalnymi plemionami, dostarczając im m.in. kość słoniową, która była następnie sprzedawana Europejczykom.
Intensywne kontakty z kolonizatorami wprowadziły dramatyczne zmiany w ich tradycyjnym stylu życia. W czasie kolonialnym Aka, jako lud nomadyczny, zdołali uniknąć niewolnictwa, jednak popyt kolonizatorów na niewolników, kość słoniową, kauczuk i skóry dujkerów zmusił okoliczne ludy do migracji, co skutkowało większym zagęszczeniem ludności oraz wzrostem zapotrzebowania na produkty leśne dostarczane przez Aka. Pod koniec XIX wieku Aka stali się głównymi dostawcami kości słoniowej dla Europejczyków. W połowie lat 20. XX wieku we Francji rozwinął się rynek skór dujkerów, wykorzystywanych m.in. do produkcji płaszczy; szczyt popytu na te skóry przypadł na lata 50. XX wieku. Aby sprostać popytowi, myśliwi Aka zaczęli stosować sieci do łapania zwierząt, co spowodowało, że tradycyjne metody polowania straciły na znaczeniu. Status tumy, odpowiedzialnego za powodzenie polowań na słonie, zmniejszył się na rzecz ngangi, zajmującego się polowaniami przy użyciu sieci.
Od lat 30. XX wieku podejmowane były masowe próby osiedlenia Aka, które jednak nie przyniosły rezultatu. W latach 60. i 70. XX wieku rozpoczęto badania nad kulturą i językiem Aka. W latach 90. XX wieku niektóre grupy Aka zaczęły tymczasowo osiedlać się wioskach w porze suchej, pracując sezonowo na plantacjach kawy.
Śpiew polifoniczny
Aka opracowali unikalną tradycję muzyki wokalnej, której nie można spotkać w innych regionach Afryki. To rodzaj polifonii opartej na kontrapunkcie i czterogłosowości, słynący z improwizacji. Każdy z głosów ma swoją specyfikę:
- mò tàngòlè – głos wiodący, rozpoczynający pieśń, zarezerwowany dla najważniejszych fragmentów przekazu słownego; męski głos w rejestrze piersiowym;
- ngúé wà lémbò – drugi głos, męski, w rejestrze piersiowym;
- ò sêsê – żeński głos w rejestrze piersiowym;
- di yèi – jodłujące głosy żeńskie.
Każdy z głosów posiada swoją melodię.
Pieśni wykonywane są przy akompaniamencie instrumentów perkusyjnych, takich jak tam-tam, oraz strunowych, np. harfa geedalebagongo czy jednostrunowy smyczek mbela. Pieśni mają istotne znaczenie w tradycyjnych obrzędach, a ich teksty – przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie – pozwalają na przekazywanie wiedzy o świecie oraz tradycji Aka. Śpiewom towarzyszą tańce, w których rytm wyznaczają dźwięczne klaskania w dłonie.
W 2003 roku śpiew polifoniczny Aka został uznany za arcydzieło ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości, a w 2008 roku został wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO.
Film
W 2013 roku Michael Obert, niemiecki dziennikarz i pisarz, zrealizował film dokumentalny (ang. Song from the Forest), który opowiada historię amerykańskiego muzykologa Louisa Sarno. Sarno przybył do Afryki Centralnej w poszukiwaniu źródła muzyki, którą usłyszał w radiu – okazała się ona jedną z pieśni Aka. Sarno mieszka wśród Aka od 25 lat i ma 13-letniego syna, z którym udał się do Nowego Jorku, aby pokazać mu „swój” świat. Film zadebiutował podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmów Dokumentalnych w Amsterdamie w 2013 roku.