Ajschylos

Ajschylos, znany również jako Aischylos z Eleusis czy Eschyl (gr. Αἰσχύλος Aischýlos), urodził się w 525 roku p.n.e. w Eleusis, a zmarł w 456 roku p.n.e. na Sycylii. Jest uznawany za jednego z najważniejszych tragików ateńskich, obok Sofoklesa i Eurypidesa, i jest powszechnie uważany za rzeczywistego twórcę tragedii greckiej. Wprowadził na scenę drugiego aktora, co przyczyniło się do rozwoju dialogu oraz akcji scenicznej, a także ograniczył rolę chóru i wprowadził elementy akcji poza sceną.

Życiorys

Ajschylos był synem Euforiona i pochodził z zamożnej, najprawdopodobniej arystokratycznej rodziny. Mimo to, był zwolennikiem ateńskiej demokracji. Swoją karierę dramatopisarską rozpoczął dość wcześnie, a jego debiut przypada na około 500 rok p.n.e. Po ukończeniu 25 lat, w okresie 70 Olimpiady (499–496 p.n.e.), rywalizował w konkursie tragicznym z Pratinasem i Choirilosem, zdobywając pierwszą nagrodę w 484 roku p.n.e. Pierwszą zachowaną tragedią Ajschylosa są Persowie, która została wystawiona w 472 roku p.n.e. W sumie 13 razy zdobywał laureatów ateńskich igrzysk teatralnych. W wieku 35 lat, w 490 roku p.n.e., brał udział w bitwie pod Maratonem jako hoplita, gdzie zginął jego brat, Kynegeiros. Prawdopodobnie uczestniczył także w bitwach pod Artemizjon, Salaminą (480 p.n.e.) oraz Platejami (479 p.n.e.).

Około 476 roku p.n.e. Ajschylos wyjechał na zaproszenie tyrana Syrakuz, Hierona I, na uroczystości związane z założeniem miasta Etna, gdzie wystawił dramat Etnijki. Przypuszcza się, że odbył drugą, a może nawet trzecią podróż na Sycylię pod koniec swojego życia, związaną z oskarżeniem o ujawnienie tajemnic misteriów, co zakończyło się jego uniewinnieniem. Źródła starożytne wskazują na różne powody jego wyjazdu, w tym rzekome wygnanie z Aten po zawaleniu się trybun podczas wystawienia jego sztuki, porażkę w konkursie elegijnym lub przegraną z Sofoklesem w 468 roku p.n.e.

Ajschylos najprawdopodobniej zmarł w 456 roku p.n.e. w Gela na Sycylii. Według legendy zginął, gdy orłosęp zrzucił na jego głowę żółwia, sądząc, że to kamień do łamania skorupy. Pliniusz Starszy podaje, że Ajschylos często przebywał na zewnątrz, obawiając się przepowiedni o śmierci z powodu spadającego przedmiotu.

Teatr Ajschylosa

Ajschylos jest uważany za twórcę tragedii greckiej, chociaż jego pierwsze zachowane dzieła powstały w czasach, gdy teatr ateński znajdował się na drugim etapie rozwoju. Widowiska nie odbywały się już na agorze, lecz w przestrzeni teatralnej w świętym okręgu Dionizosa, przy świątyni Dionizosa w Atenach.

Robert Chodkowski wyróżnia cztery podstawowe okresy w ewolucji greckiego teatru klasycznego:

Okres pierwszy: epoka Pizystrata i jego synów, kiedy orchestra znajdowała się jeszcze na agorze.
Okres drugi: czasy Ajschylosa i pierwszy etap działalności Sofoklesa, gdy orchestrę przeniesiono do okręgu Dionizosa.
Okres trzeci: czas wojny peloponeskiej i pokoju Nikiasza.
Okres czwarty: koniec IV wieku p.n.e., kiedy powstał teatr Likurga.

Pierwsze zachowane dzieła Ajschylosa nie potrzebowały specjalnego budynku jako tła dla akcji. Aktorzy korzystali z namiotów lub budek do zakupu kostiumów. Pierwszym utworem Ajschylosa, który wymagał budynku jako tła, jest Oresteja. Istnieje przypuszczenie, że Ajschylos był pomysłodawcą drewnianego budynku z trzema drzwiami, wzniesionego w pobliżu orchestry, gdzie środkowe drzwi mogły symbolizować wejście do pałacu lub świątyni, a budynek służył aktorom jako przestrzeń do przygotowań. Przyjmuje się, że taka scena mogła być zastosowana między rokiem 467 p.n.e. (wystawienie Siedmiu przeciw Tebom) a 458 p.n.e. (wystawienie Orestei).

Kostium i maska

Tradycja przypisuje Ajschylosowi wynalazek kostiumu tragicznego, jednak bardziej prawdopodobne jest, że stosował on jedynie okazałe kostiumy w porównaniu do swoich poprzedników. W jego tragediach tylko w dwóch przypadkach zawarte są informacje o kostiumach postaci: w Choeforach Elektra nosi czarne szaty, a w Agamemnonie wskazuje się na szaty Kasandry. Kolor stroju w teatrze Ajschylosa sygnalizował rangę noszącej go postaci oraz jej nastrój, jak na przykład czarna narzutka Elektry jako znak żałoby.

Maska była istotnym elementem kostiumu antycznego aktora. Robert Chodkowski zauważa, że przed Ajschylosem maski były już stosowane przez Tespisa, ale miały groteskowy wygląd. Ajschylos jako pierwszy użył malowanych masek, nadając im charakter wzbudzający grozę. Maski były produkowane z płótna lnianego i gipsu, z otworami na oczy i usta, a włosy i brody były doklejane. W przedstawieniach używano także koturnów (specjalnego obuwia) i onkosem (wysokiej fryzury), ale brak jest dowodów na ich użycie w teatrze Ajschylosa.

Ajschylejska tragedia

Według Arystotelesa, Ajschylos jako twórca nadał tragedii greckiej jej rzeczywisty kształt. Zestawiając osiągnięcia Frynichosa z Ajschylosem, można zauważyć, że ewolucja tragedii z kantaty w dramat i dzieło teatralne dokonała się dzięki Ajschylosowi. Poeta wprowadził tragiczny patos, zastosował elementy dramatyczne, które były konsekwencją przedstawiania akcji na scenie, a także postrzegał tragedię jako spójną formę dramatyczną. Po raz pierwszy wprowadził również do tragedii tematy religijno-moralne.

Na twórczość Ajschylosa wpłynęła również literatura Homera. Poeta czerpał również z dorobku poetów lirycznych, a pieśni jego chórów można traktować jako kontynuację „liryki chóralnej w dialekcie doryckim”. Wskazuje się na wpływ takich poetów, jak Archiloch czy Anakreont. Ajschylos był również otwarty na nowinki naukowe swojej epoki. Robert Chodkowski zauważa, że w niektórych fragmentach Prometeusza i Eumenid można dostrzec terminologię medyczną, w Agamemnonie – słownictwo geometrii, a w Orestei – terminy prawnicze.

Charakterystyka twórczości

Ajschylos, podobnie jak inni twórcy jego epoki, osadzał tematykę swoich utworów w mitologii greckiej. Nie oznacza to jednak, że postacie mitologiczne były oderwane od współczesnych mu wydarzeń społeczno-politycznych. Wręcz przeciwnie, dramatyzował mity, nadając im aktualne odniesienia, co pozwalało widzom na wyciąganie nauk i kształtowanie własnej moralności. Traktował swoją rolę jako tragediopisarz jako rolę wychowawcy społeczeństwa, nauczyciela, który uwrażliwia na obywatelskie cnoty.

W swoich utworach Ajschylos sięgał po najwyższe idee moralne i religijne. Tworzył potężne postacie, które mogły dźwigać ciężar reprezentowanych idei. Bohaterowie jego tragedii często mają posągową postawę. W jego dziełach wyróżnia się majestatyczność i dostojeństwo stylu, prostota i liryczność języka, a także dramatyczne napięcie i prawdziwy tragizm. Cechy wyróżniające jego twórczość to bezpośredniość, konkretyzacja, zmysłowość, profetyczny ton oraz dominacja obrazu, z ograniczoną tendencją do analizy.

Warto zwrócić uwagę na stosunek Ajschylosa jako artysty i myśliciela do swojej epoki. W jego tragediach odbijają się ważne problemy związane z formowaniem fundamentów ateńskiej demokracji. Osadzając swoje utwory w kontekście historycznym lub mitologicznym, Ajschylos poruszał istotne zagadnienia, manifestując wyraźne poparcie dla demokracji i nieakceptując tyranii i despotyzmu.

Ajschylejska idea etyczno-religijna

Ajschylos był człowiekiem głęboko wierzącym w wyższe siły kierujące losami ludzi. Uważał, że religia, jeśli jest właściwie pojmowana, jest kluczowym czynnikiem w kształtowaniu moralności społeczeństwa. W przeciwieństwie do Homera, który ukazywał bogów jako egoistyczne postacie, Ajschylos widział w nich transcendentne siły, które kształtują porządek w świecie, niepojmowany przez ludzi.

Ajschylejski model rzeczywistości jest zatem związany z ideami etyczno-religijnymi, które wpływają na kompozycję tragedii, układ zdarzeń, konstrukcję postaci oraz przedstawienia dramatyczne. Model ten opiera się na przekonaniu, że światem rządzi boska sprawiedliwość, a kluczowymi bóstwami są Zeus, Mojry i Dike. Sprawiedliwość boska i ludzka są ze sobą ściśle powiązane, oparte na wierze w ład, który może być osiągnięty jedynie przez cierpienie.

W dziełach Ajschylosa dobrzy władcy mają boski majestat, a kara, która dotyka złych władców, ma dwojaki charakter: jeśli sprzeciwiają się bogom, ponoszą karę, która dotyka również ich lud, a przestępstwa wobec ludu wywołują gniew bogów. Królowie odpowiadają za swój lud, a lud jest „przedłużeniem” królów. W utworach Ajschylosa „obraza bogów i obraza ludu to dwa oblicza tej samej zbrodni”.

Ajschylos kontynuuje myśl Homera, gdzie los człowieka jest sprzeczny z wolą bogów lub utożsamiany z wolą Zeusa. Podobnie jak Hezjod i Solon, koncentruje się na relacjach między Zeusem a Dike, co związane jest z umoralniającą funkcją Zeusa i religii oraz racjonalistycznym podejściem do rzeczywistości, etyki i religii.

Solon i Ajschylos wskazują na moralny związek między winą, powstałą z nadmiaru powodzenia i bogactwa, a karą, którą zsyłają obrażone bóstwa. Solon zauważa, że nadmiar bogactwa prowadzi do przesytu, a przesyt do hybris, czyli pychy wynikającej z braku umiaru. Klęska pysznego człowieka jest rezultatem jego własnych win. Przykładem takiego myślenia w twórczości Ajschylosa jest Agamemnon, w której Chór mówi, że „bezbożny czyn rodzi nowe czyny bezbożne” (tłum. Stefan Srebrny).

W przeciwieństwie do Solona, tragedia Ajschylosa ma wymiar dydaktyczny. W jego utworach kara i cierpienie są nauczycielami mądrości, ponieważ tylko w ten sposób człowiek zdobywa świadomość reguł i ładu ustalonego przez Zeusa w oparciu o Dike. Maria Maślanka-Soro podkreśla, że „Zeus Ajschylosa nie tylko strzeże praw Dike, ale również zsyła na ludzi zbawienne cierpienie, co jest kluczowe w strukturze jego tragedii”.

Tendencje monoteistyczne

W tragediach Ajschylosa centralną postacią jest Zeus, wszechmocny bóg, którego wola jest nieuchronna. Jest to jedyne bóstwo postrzegane jako źródło autentycznej wolności, ograniczone jedynie przez konieczność, utożsamianą z Mojrą. Zeus jest najwyższym bogiem, „uosobieniem najwyższej władzy boskiej”, dbającym o ład świata i uczącym ludzi sprawiedliwości. Na tych, którzy odrzucają ogólnie przyjęte zasady, Zeus zsyła cierpienia, aby nauczyć ich mądrości, co czyni Ajschylosa wyrazicielem idei monoteizmu.

Tragizm w dziele Ajschylosa

W świecie przedstawionym przez Ajschylosa każdy wybór i czyn człowieka jest obciążony tragizmem. Każdy krwawy czyn nie pozostaje w ukryciu; otwiera przestrzeń sakralną, gdzie rozlicza się go w kategoriach winy i kary.

Ajschylos na współczesnych scenach polskich

Jedynym dziełem Ajschylosa, które przyciąga uwagę współczesnych polskich reżyserów teatralnych, jest Oresteja. 25 lutego 2007 roku w Narodowym Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie odbyła się premiera Orestei w reżyserii Jana Klaty. W rolach głównych wystąpili m.in. Anna Dymna jako Klitajmestra, Jerzy Grałek jako Agamemnon oraz Małgorzata Gałkowska jako Kassandra. Spektakl zaczyna się od katastroficznej sceny nawiązującej do zamachu z 11 września 2001 roku, co jest interpretowane jako wypowiedź historiozoficzna. Przedstawienie stworzyło zuniwersalizowaną przestrzeń, niezwiązaną z określoną epoką, mimo licznych aluzji do współczesnego życia społecznego i politycznego. Wykorzystano elementy kultury masowej, przedstawiając greckich bogów jako celebrytów oraz wprowadzając reguły reality shows. Chór przedstawiono jako „gromadę w garniturach”, a Erynie stylizowano na girlsband. Spektakl Klaty został zinterpretowany jako ostrzeżenie przed zagrożeniami współczesnej cywilizacji.

14 kwietnia 2012 roku w Teatrze Narodowym w Warszawie odbyła się premiera Orestei w reżyserii Mai Kleczewskiej. W przedstawieniu wzięli udział m.in. Danuta Stenka jako Klitemnestra, Mirosław Konarowski jako Agamemnon, Wiktoria Gorodeckaja jako Kassandra oraz Kamilla Baar jako Elektra. Twórcy spektaklu nie sięgnęli po tragedię Ajschylosa, aby ukazać problemy współczesnych rodzin patologicznych, ale zadawali pytania o przyczyny pragnienia mordów oraz obserwowania śmierci innych. Krytyka zwróciła uwagę, że autorzy dostarczyli „hard core’u oprawionego w estetyczną ramę tańca, muzyki i formuły snu”, uprzystępniając makabryczne obrazy estetycznymi scenami przemocy. Muzyka skomponowana przez Agatę Zubel, złożona z szeptów, krzyków oraz jednogłosowych pieśni chóralnych, ujawniała tragizm świata Ajschylosa oraz negatywną stronę ludzkiej duszy, zdeterminowanej przez transcendentne fatum.

Warto również wspomnieć o spektaklu Oresteia w Teatrze AST w Krakowie, który miał swoją premierę 8 lutego 2023 roku. Inscenizacja w wykonaniu aktorów-absolwentów Akademii Sztuk Teatralnych w Krakowie, reżyserowana przez Michała Zadarę, ukazuje współczesne spojrzenie na kwintesencję tragedii Ajschylosa.

Spuścizna

Twórczość Ajschylosa obejmowała około 90 utworów, w tym około 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych, jednak do naszych czasów przetrwało jedynie 7 sztuk oraz różne fragmenty i tytuły:

Persowie (Persai) – wystawiono 472 p.n.e.
Siedmiu przeciw Tebom (Hepta epi Thebas) – wystawiono 467 p.n.e.
Błagalnice (Hiketides) – wystawiono 463 p.n.e.
Oresteja – trylogia tragiczna (wystawiono 458 p.n.e.), w skład której wchodzą:

Agamemnon
Ofiarnice (Choephoroi)
Eumenidy (Eumenides)
Prometeusz w okowach (Prometheus desmotes) – wystawiono 458 p.n.e., środkowa część trylogii, w skład której wchodziły także niezachowane do dziś sztuki: Prometeusz niosący ogień oraz Prometeusz wyzwolony.

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Robert Chodkowski: Ajschylos i jego tragedie. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1994. ISBN 83-85291-79-2.
Robert Chodkowski: Funkcja obrazów scenicznych w tragediach Ajschylosa. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1975. ISSN 0066-6866.
Maria Maślanka-Soro: Nauka poprzez cierpienie (pathei mathos) u Ajschylosa i Sofoklesa. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 1991. ISBN 83-7052-015-4.
Jacqueline de Romilly: Tragedia grecka. przeł. Irena Sławińska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994. ISBN 83-01-11389-8.
Wiktor Steffen: Ajschylos. Twórca tragedii greckiej. współautor Tadeusz Batóg. Warszawa, Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-13273-6.