Ajnowie

Ajnowie (Ajnosi, endoetnonim od ajn. Ainu – „ludzie”, IPA: ʔáinu; l.p. Ajnus lub Ajnos) to lud zaliczany do paleoazjatyckiej grupy językowej, który osiedlił się w południowej części Sachalinu oraz na Wyspach Japońskich i Kurylskich ponad 6 tysięcy lat temu. Byli ludem łowiecko-zbierackim, a obecnie większość z nich mieszka na Hokkaido. W historycznych dokumentach japońskich Ajnowie byli określani jako: Ezo (wym. Yezo), Emishi, Aino.

Obecnie Ajnowie stanowią mniejszość etniczną w Japonii. Szacunkowe dane dotyczące ich liczebności są bardzo zróżnicowane, wahając się od 24 tysięcy do ponad 100 tysięcy osób. Według badania przeprowadzonego przez samorząd Hokkaido w 1993 roku, populacja Ajnów wynosiła 28 830 osób. Część z nich wciąż używa języka ajnuski, który obecnie jest zagrożony wymarciem. Niewielka liczba Ajnów mieszka również na Sachalinie, znajdującym się w Rosji.

6 czerwca 2008 roku japońskie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło rezolucję, w której wzywało rząd do uznania Ajnów za lud tubylczy oraz do zaprzestania dyskryminacji tej grupy. W dokumencie stwierdzono: „Rząd uznaje, że Ainu to rdzenni mieszkańcy, którzy mają swój język, religię i kulturę”.

Pochodzenie i historia

W neolicie Ajnowie zajmowali znaczną część Wysp Japońskich, jednak w III wieku p.n.e. zaczęli ustępować przed ludami pochodzenia tunguskiego, a następnie żeglarzami indonezyjskimi, którzy zmusili ich do migracji na północ.

Badania archeologiczne wskazują, że Ajnowie zamieszkują Hokkaido od około 7 tysięcy lat. W XVI wieku, gdy Europejczycy zaczęli docierać do ich terytoriów, Ajnowie zajmowali rozległe obszary od południowej Kamczatki przez wyspy Kurylskie, Sachalin, Hokkaido, aż po region Tōhoku w północnej części głównej wyspy Archipelagu Japońskiego – Honsiu. Szacuje się, że ich populacja wynosiła wtedy około 40 000 osób. Ajnowie z południowej części Archipelagu zostali podbici przez Japończyków około XII wieku.

Na przełomie XVII i XVIII wieku Ajnowie z południowego Hokkaido stali się wasalami japońskich feudałów z klanu Matsumae, co zapoczątkowało proces asymilacji z Japończykami, Rosjanami i Niwchami, który miał katastrofalne skutki dla rasy ajnoskiej.

Zależność od japońskich feudałów oraz wyzysk Ajnów prowadziły do sporadycznych zbrojnych wystąpień. Największe powstanie miało miejsce pod koniec XVIII wieku (w 1781 roku), a po jego brutalnym stłumieniu rozpoczęła się intensywna kolonizacja Hokkaido przez Japończyków, co szybko doprowadziło do tego, że Ajnowie stali się mniejszością.

W trakcie negocjacji dotyczących traktatu o przyjaźni rosyjsko-japońskiej w 1853 roku, rząd japoński twierdził, że ziemie zamieszkiwane przez Ajnów są własnością Japonii, ponieważ Ajnowie od zawsze byli jej obywatelami. Siogunat rozpoczął działania mające na celu przymuszenie Ajnów do porzucenia swojej kultury i stylu życia oraz do asymilacji z Japończykami.

W okresie restauracji Meiji w 1869 roku, nowy rząd utworzył Urząd ds. Rozwoju, znany także jako Urząd ds. Kolonizacji (Kaitakushi), który miał na celu m.in. asymilację Ajnów. W 1871 roku zakazano ajnoskim kobietom noszenia kolczyków, tatuowania się oraz tradycyjnego palenia domów zmarłych. W 1873 roku rząd zabronił tradycyjnych metod połowu ryb, a w 1876 roku metod polowań. W 1877 roku Ajnów pozbawiono prawa do ziemi, a od 1878 roku byli oficjalnie nazywani dawnymi autochtonami (jap. 旧土人 kyū-dojin) i uznano ich za wymierającą rasę.

W 1946 roku powstało Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido, które miało na celu odzyskanie ziem przyznanych im w 1899 roku w „Ustawie o ochronie dawnych autochtonów Hokkaido”, które zostały im odebrane w wyniku powojennej reformy agrarnej. Rząd odrzucił ich żądania.

W latach 50. XX wieku japoński rząd przesłał do sekretariatu ONZ dwa raporty, w których twierdził, że proces asymilacji został zakończony i Japonia jest krajem monoetnicznym. Wówczas niemal każdy Japończyk był przekonany, że Ajnowie i ich kultura przetrwały jedynie w muzeach.

W 1983 roku Shigeru Kayano otworzył pierwszą szkołę języka ajnoskiego. W 1984 roku Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido przedstawiło projekt ustawy w Zgromadzeniu Narodowym, mający na celu przyznanie Ajnów praw udziału w życiu politycznym kraju, praw do edukacji, praw wolności kulturalnej oraz praw do połowu ryb.

W 1986 roku ówczesny premier Japonii Yasuhiro Nakasone wielokrotnie podkreślał w publicznych wystąpieniach wyższość Japonii nad innymi państwami, argumentując, że jest ona monoetniczna. Te wypowiedzi spotkały się z ostrą krytyką ze strony Ajnów. W wyniku tych wydarzeń, w 1987 roku Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido wysłało delegację do Grupy Roboczej ds. Ludów Tubylczych ONZ z prośbą o uznanie Ajnów za lud tubylczy. W rezultacie tych działań w 1991 roku przewodnicząca Grupy Roboczej ds. Ludów Tubylczych, Erica-Irene Daes, odwiedziła Hokkaido i Tokio, aby zbadać sytuację Ajnów. Następnie, 19 grudnia 1992 roku, Giichi Nomura, przewodniczący Stowarzyszenia Ajnów Hokkaido, został zaproszony do siedziby ONZ w Nowym Jorku, gdzie wygłosił mowę na ceremonii otwarcia międzynarodowego roku ludów tubylczych. W 1993 roku, na zaproszenie Ajnów, do Japonii przyjechała Rigoberta Menchú Tum, laureatka Pokojowej Nagrody Nobla. Japoński rząd, zaniepokojony dyplomatycznymi sukcesami Ajnów, nie mógł dłużej negować ich istnienia. W latach 1987 i 1991 przedstawił raporty do ONZ, w których stwierdzono, że Ajnowie zachowali swój język, kulturę i religię oraz że powinni być uznani za mniejszość etniczną.

Pod rządami partii socjalistycznych, z premierem Murayamą na czele, ruch ajnoski uzyskał wsparcie państwowe. W 1996 roku przygotowano projekt nowej ustawy o ochronie kultury ajnoskiej, która jako „Ustawa o promocji kultury i tradycji Ajnów” została przyjęta jednogłośnie przez Zgromadzenie Narodowe w 1997 roku. Ustawa ta głosi, że Japonia powinna być państwem wielokulturowym oraz że rząd powinien wspierać rozwój kultury i tradycji ajnoskiej, jednak nie uznaje Ajnów za lud tubylczy ani nie przyznaje im żadnych praw.

Cechy anatomiczne

Ajnowie różnili się od innych grup etnicznych zamieszkujących Azję, a ich typ antropologiczny określany był jako ajnuidalny. Rdzenni Ajnowie należący do tego typu posiadali cechy odmiany białej z wpływami rasy żółtej; występują również charakterystyczne cechy antropologiczne, znane jedynie z okresu paleolitycznego w Europie (m.in. silne spłaszczenie kości piszczelowych i ramiennych), oraz pewne podobieństwa z cechami Aborygenów tajwańskich (m.in. budowa zębów). W związku z tą specyfiką anatomiczną oraz odmiennością językową, genealogia Ajnów pozostaje nieznana.

Ajnowie byli niewielkiego wzrostu (do 157 cm) i mieli krępą budowę ciała, z dużą, podłużną czaszką i niską, szeroką twarzą. Ich skóra była blada, ale nie żółta, jak u sąsiednich ludów. Oczy miały jasnopiwne lub zielonkawe. W przeciwieństwie do innych grup ludzkich, Ajnowie wyróżniają się gęstym owłosieniem ciała, często w odcieniu rudym. Czasami zarost występuje również u kobiet. Wyraźnie zaznaczona fałda powiekowa u Ajnów nie wykazuje cech mongoloidalnych.

R. Biasutti zaliczył ich do pnia rasowego europoidów (odgałęzienie praeuropoidów). Na przełomie XX wieku pojawiła się koncepcja łącząca typ antropologiczny Ajnów z odkrytym w Ameryce Północnej tzw. człowiekiem z Kennewick sprzed około 9,5 tys. lat.

W wyniku mieszania się z Japończykami obecnie Ajnów prezentujących pierwotny typ antropologiczny już nie ma, a osoby identyfikujące się z tym narodem wykazują przewagę cech odmiany żółtej z silnymi wpływami rasy białej.

Język

Ajnowie posługiwali się własnym językiem ajnoskim, zaliczanym do umownej grupy paleoazjatyckiej. Język ten uważany jest za izolowany, niepowiązany z żadnym innym istniejącym językiem na świecie.

W wyniku wypierania przez język japoński, kulturę i tradycje Ajnów kultywuje jedynie niewielka część z około 50-100 tysięcy Japończyków mających wśród przodków ludzi z narodu Ajnów. Zaledwie około 15 osób biegle posługuje się językiem ajnoskim, głównie w starszym wieku, a kilkaset innych zna go w różnym stopniu.

Kultura

Rdzenni Ajnowie żyli w wioskach zwanych kotanami, w czworościennych, drewnianych chatach o dwuspadowym dachu, niekiedy częściowo wkopanych w ziemię. W takich osiedlach mieszkało kilka lub kilkanaście rodzin pod przewodnictwem naczelnika.

Ajnowie zajmowali się głównie myślistwem i rybołówstwem, a także zbieractwem. W późniejszym okresie zaczęli na niewielką skalę uprawiać rośliny, w tym proso.

Pod względem językowym, kulturowym i antropologicznym stanowili grupę odrębną od otaczających ich ludów.

Społeczność Ajnów charakteryzowała się silnymi wpływami matriarchatu – to w linii żeńskiej dziedziczony był majątek oraz pozycja społeczna, podczas gdy w pozostałych aspektach życia dominował porządek patriarchalny.

Kobiety nosiły tatuaże na ramionach, rękach oraz, w kształcie wąsów, pod dolną i nad górną wargą.

Ajnowska tradycja wyznaje animizm, a najważniejszym kultem w ich wierzeniach jest kult niedźwiedzia.

Badania

Znaczący wkład w badania etnograficzne dotyczące ludu Ajnów wniósł polski etnograf Bronisław Piłsudski, który spędził 15 lat na zesłaniu wśród tej społeczności. Piłsudski zdołał zgromadzić obszerne materiały, w tym słowniki języka Ajnów oraz języka Niwchi, a także zapisać wiele bajek i pieśni ludowych.

Kultura Ajnów znalazła kontynuatorów w osobach potomków tego ludu, którzy emigrowali lub zostali przesiedleni do Japonii, gdzie zasymilowali się, a następnie powrócili do kultywowania niektórych obrzędów i zwyczajów. Wśród nich są także potomkowie Bronisława Piłsudskiego oraz jego ajnoskiej żony.

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Sandra Buckley: The Encyclopedia of Contemporary Japanese Culture, Taylor and Francis, 2009 ISBN 978-0-415-48152-6
Basil HallB.H. Chamberlain Basil HallB.H., Mity Ajnów, AdriannaA. Wosińska (tłum.), Toruń: Wydawnictwo Kirin, 2010, ISBN 978-83-929817-4-9, OCLC 750693732 . Brak numerów stron w książce
Alfred FranciszekA.F. Majewicz Alfred FranciszekA.F., Dzieje i legendy Ajnów, Warszawa: Iskry, 1983, ISBN 83-207-0460-X, OCLC 749505261 . Brak numerów stron w książce
Alfred FranciszekA.F. Majewicz Alfred FranciszekA.F., Dzieje i wierzenia Ajnów, Poznań: CIA-Books – SVARO, 1991, ISBN 83-85100-07-5, OCLC 297532416 . Brak numerów stron w książce
EwaE. Pałasz-Rutkowska EwaE., KatarzynaK. Starecka KatarzynaK., Japonia, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2004, ISBN 83-88542-84-2, OCLC 749335839 . Brak numerów stron w książce
Barbara Jelonek, Problematyka prawna Ajnów w Japonii – badania Bronisława Piłsudskiego i sprawa Nibutani Dam, „Acta Erasmiana” t. 15, Wrocław 2017.
Anna Król, Ajnowie, górale i Bronisław Piłsudski = The Ainu, the Górals and Bronisław Piłsudski, Kraków, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, 2018.