Ajjubidzi

Ajjubidzi (arab. ‏الأيوبيون‎) – sunnicka dynastia o korzeniach kurdyjskich, która rządziła różnymi obszarami Bliskiego Wschodu od 1174 do 1342 roku. W okresie swej największej potęgi, na przełomie XII i XIII wieku, sprawowała władzę w Egipcie, Lewancie, Al-Dżazirze i Jemenie.

Historia

Początki dynastii

Eponimicznym protoplastą dynastii był Ajjub Ibn Szazi, pochodzący z kurdyjskiego klanu Rawwadydów, przynależącego do plemienia Hazbani. Jego ojciec, Szazi, służył kurdyjskim władcom Dwinu z rodu Szaddadydów, jednak po utracie miasta w 1130 roku przeszedł na służbę seldżuckiego namiestnika Iraku, Bihruza, który powierzył mu zarządzanie miastem Tikrit. Po śmierci ojca, Ajjub objął jego urząd, a w 1138 roku, razem z bratem Szirkuhem, rozpoczął służbę u władcy Mosulu i Aleppo, Zengiego (1127 – 1146). Bracia odegrali kluczową rolę w politycznych i militarnych działaniach Zengiego oraz jego syna Nur ad-Dina (1146 – 1174). W latach 1164 – 1169 Szirkuh trzykrotnie prowadził zengidzkie wojska do Egiptu, aby stawić czoła krzyżowcom, a w 1169 roku objął urząd wezyra ostatniego Fatymidy, Al-Adida (1160 – 1171). Jeszcze w tym samym roku Szirkuh zmarł, a jego bratanek, Saladyn (1174 – 1193), stał się właściwym założycielem dynastii Ajjubidów.

Saladyn szybko umocnił swoją władzę w Egipcie, a w 1171 roku ostatecznie pozbawił Al-Adida rządów, kończąc panowanie Fatymidów. Formalnie Saladyn był jedynie namiestnikiem Nur ad-Dina w Egipcie, jednak jego siła była równa potędze jego pana. Obawiając się utraty władzy, Saladyn podjął działania mające na celu zdobycie nowych ziem, atakując Nubię w 1173 roku i Jemen w 1174 roku, co zaowocowało rządami Ajjubidów w Jemenie aż do 1232 roku. Do otwartego konfliktu między Nur ad-Dinem a Saladynem nie doszło, ponieważ Zengida zmarł w 1174 roku, zostawiając po sobie małoletniego syna As-Saliha Isma’ila (1174 – 1181). Regentem w Aleppo został eunuch Kumusztakin, a Saladyn, również chcący sprawować opiekę nad młodym Zengidą, zajął Damaszek w tym samym roku. W latach 1175 i 1176 Saladyn pokonał siły As-Saliha w dwóch bitwach, zmuszając go do uznania swojej zwierzchności, co wiązało się z obowiązkiem dostarczania wojska do walki z krzyżowcami. W grudniu 1181 roku As-Salih zmarł, a władzę w Aleppo przejął jego kuzyn Izz ad-Din Masud (1180 – 1193) z Mosulu. Wkrótce wybuchła wojna między Izz ad-Dinem a Saladynem, który w 1183 roku zajął Aleppo, jednak nie zdołał zdobyć Mosulu, zadowalając się uznaniem swojego zwierzchnictwa nad tym miastem.

Do tego czasu miały miejsce jedynie dwa poważne starcia między Saladynem a krzyżowcami: w 1177 roku został pokonany przez króla Baldwina IV (1174 – 1185) w bitwie pod Montgisard, a w 1179 roku zdobył zamek, zbudowany przez krzyżowców przy Brodzie Jakuba nad Jordanem. Zwykle panowały jednak okresy zawieszenia broni, a w 1185 roku Saladyn podpisał czteroletni rozejm z Królestwem Jerozolimskim. Sytuacja zmieniła się, gdy w 1186 roku królem został Gwidon de Lusignan (1186 – 1192, 1192 – 1194), a wśród krzyżowców zaczęła dominować partia wojenna. W 1187 roku Saladyn całkowicie zniszczył armię krzyżowców pod Hittinem. Ponieważ w jej skład wchodzili niemal wszyscy zdolni do walki mężczyźni królestwa, Saladyn szybko zajął wszystkie miasta i twierdze państwa krzyżowców, z wyjątkiem Tyru, który pozostał bez obrońców. Klęska pod Hittinem oraz utrata Jerozolimy spowodowały zwołanie nowej wyprawy krzyżowej w 1191 roku, która przybyła do Ziemi Świętej. Przywódcy krucjaty, Ryszard Lwie Serce (1189 – 1199), zdołali odebrać z rąk muzułmanów Akkę, Jafę i Askalon, ale nie Jerozolimę. Armia Saladyna została pokonana przez krzyżowców w bitwie pod Arsuf, ale nadal stanowiła zagrożenie. Sytuacja stała się patowa, a we wrześniu 1192 roku zawarto trzyletni rozejm, na mocy którego krzyżowcy zatrzymywali wybrzeże aż po Jafę, ale zdobyte przez Saladyna tereny pozostały nienaruszone.

Następcy Saladyna

Saladyn zmarł 4 marca 1193 roku. Jeszcze za życia podzielił swoje posiadłości między członków rodu Ajjubidów, co było zgodne z tureckimi i kurdyjskimi tradycjami sprawowania władzy. Jego trzej synowie otrzymali najważniejsze posiadłości: Al-Afdal Ali (1193 – 1196) – Damaszek, Al-Aziz Usman (1193 – 1198) – Egipt, oraz Az-Zahir Ghazi (1193 – 1216) – Aleppo. Zgodnie z zamysłem ojca, najstarszy Al-Afdal miał przejąć jego rolę lidera rodowej konfederacji, jednak szybko okazało się, że nie ma ku temu odpowiednich kwalifikacji. W 1196 roku stracił Damaszek na rzecz brata Saladyna, Al-Adila Sajf ad-Dina (1200 – 1218), który miał rządzić w imieniu nowego najwyższego sułtana Ajjubidów, Al-Aziza. Po przedwczesnej śmierci Al-Aziza w 1198 roku, Al-Adil przejął Egipt i do 1202 roku zmusił pozostałych Ajjubidów do uznania swojego zwierzchnictwa, z wyjątkiem Az-Zahira, który pozostał u władzy w Aleppo. Al-Adil starał się prowadzić raczej pokojową politykę, zwłaszcza poprzez zawieranie kolejnych rozejmów z królestwami krzyżowymi, dążąc do odbudowy gospodarki po latach wyniszczających wojen. Tak jak Saladyn, jeszcze za życia podzielił terytoria swoim synom: Al-Kamil Muhammad (1218 – 1238) – Egipt, Al-Mu’azzam Isa (1218 – 1227) – Damaszek, oraz Al-Aszraf Musa (1218 – 1237) – Al-Dżazirę. Mimo dyplomatycznych działań Al-Adila, w 1218 roku siły piątej wyprawy krzyżowej zaatakowały Egipt. Wkrótce seldżucki sułtan Kajkawus I (1211 – 1220) zaatakował Aleppo, a Al-Kamil musiał stawić czoła wojskowemu przewrotowi pod przewodnictwem kurdyjskiego emira. W tym krytycznym momencie Al-Adil zmarł.

Ajjubidzi przetrwali kryzys, ponieważ „ku zdziwieniu współczesnych obserwatorów, trzej bracia utrzymali skuteczny sojusz w trudnych latach piątej wyprawy krzyżowej. Przewrót przeciwko Al-Kamilowi został szybko stłumiony, Seldżukidzi Rumu zostali wypędzeni przez Al-Aszrafa, a krzyżowcy, którzy dwukrotnie odmówili przyjęcia Jerozolimy w zamian za ewakuację Damietty, musieli opuścić Egipt całkowicie pokonani we wrześniu 1221 roku”. Po ustaniu kryzysu, napięcia między członkami rodu Ajjubidów wybuchły na nowo. Konflikt miał miejsce między Al-Kamilem, sprzymierzonym z Al-Aszrafem, a Al-Mu’azzamem. Jednocześnie Ajjubidzi napotkali nowe zagrożenie ze wschodu. Od początku istnienia dynastii prowadziła ona aktywną politykę na północnym wschodzie. W 1180 roku Saladyn podporządkował sobie Artukidów, a w 1207 roku Ajjubidzi zdobyli Ahlat. Al-Adil pokonał gruzińską królową Tamarę (1184 – 1213), zapewniając sobie kontrolę nad regionem wokół jeziora Wan na mocy rozejmu z 1209/1210 roku. Od 1225 roku politykę w tym obszarze zaczęły dominować działania chorezmszaha Dżalal ad-Dina (1220 – 1231), który sprzymierzył się z Al-Mu’azzamem i innymi przeciwnikami Al-Kamila. W 1229 roku Dżalal ad-Din zdobył i zniszczył Ahlat. W tej sytuacji Al-Kamil postanowił uniknąć kolejnej bezpośredniej konfrontacji z krzyżowcami i zaproponował cesarzowi Fryderykowi II (1212 – 1250) oddanie Jerozolimy w zamian za zachowanie kontroli nad Kopułą na Skale i meczetem Al-Aksa. Ku oburzeniu zarówno wielu chrześcijan, jak i muzułmanów, traktat został zawarty w lutym 1229 roku.

Al-Mu’azzam zmarł w 1227 roku, a dwa lata później jego braciom udało się ostatecznie pokonać jego syna i następcę An-Nasira Dawuda (1227 – 1249). Al-Aszraf przejął Damaszek, a Al-Kamil Palestynę i Zajordanie. W 1230 roku Dżalal ad-Din został ostatecznie pokonany nieopodal Erzincanu przez połączone siły seldżuckiego sułtana i Al-Aszrafa. Pokój pomiędzy Ajjubidami przetrwał do śmierci Al-Aszrafa w 1237 roku. Jego brat i sukcesor As-Salih Isma’il (1237 – 1246) został wyparty z Damaszku przez Al-Kamila, który niedługo potem zmarł w marcu 1238 roku. Natychmiast wybuchła walka o sukcesję po Al-Kamilu, a najpoważniejszym pretendentem do władzy był rządzący w Al-Dżazirze najstarszy syn zmarłego, As-Salih Ajjub (1238 – 1249). W Al-Dżazirze As-Salih Ajjub zawiązał sojusz z tzw. Chorezmijczykami, grupą najemników będącą pozostałością po rozbitej armii Dżalal ad-Dina. W 1240 roku As-Salih Ajjub pokonał swojego brata, rządzącego w Egipcie Al-Adila Abu Bakra (1238 – 1240), a w 1244 roku, wspólnie z Chorezmijczykami, rozbił koalicję krzyżowców i syryjskich Ajjubidów w bitwie pod Harbijją i odzyskał Jerozolimę. W 1245 roku As-Salih Ajjub zajął Damaszek, który ponownie należał do As-Saliha Isma’ila. W 1249 roku As-Salih Ajjub stanął jednak w obliczu kolejnej krucjaty, tym razem pod wodzą króla Francji Ludwika IX (1226 – 1270). W czerwcu 1249 roku krzyżowcy zdobyli Damiettę, a ciężko chory As-Salih Ajjub zmarł w listopadzie tego samego roku.

Upadek

W okresie panowania As-Saliha Ajjuba, państwo Ajjubidów zasadniczo zmieniło swój charakter. W uproszczeniu, przestało być rodzinną konfederacją, a stało się unitarnym państwem, rządzonym przez funkcjonariuszy wyznaczonych przez władcę, a nie przez jego krewnych. W 1245 roku, po zdobyciu Damaszku przez As-Saliha Ajjuba, miasto przestało być autonomiczną dziedziną ajjubidzkiego księcia i stało się stolicą prowincji zarządzanej przez gubernatora mianowanego przez niego. W kolejnych latach zniesiono autonomię także innych ajjubidzkich państewek w południowej Syrii, a cały region objęto scentralizowaną strukturą administracyjną podlegającą Egiptowi. Podobną politykę w środkowej i północnej Syrii zaczął także prowadzić panujący w Aleppo An-Nasir Jusuf (1236 – 1260), jedyny Ajjubida, który nie zrezygnował z ambicji utrzymania niezależności od As-Saliha Ajjuba. Jednocześnie ten ostatni zaczął rozbudowywać oddziały mameluków, rekrutujących się głównie spośród Kipczaków, znanych jako Bahryci. Pełne znaczenie reform As-Saliha Ajjuba ujawniło się po jego śmierci. Początkowo władzę przejęła jego wdowa, Szadżar ad-Durr (1250), działająca w porozumieniu z Bahrytami, którzy pokonali krzyżowców i zmusili ich do odwrotu z Egiptu w maju 1250 roku. W międzyczasie, sukcesor As-Saliha Ajjuba, Al-Mu’azzam Turan Szah (1249 – 1250), zdążył przybyć z Al-Dżaziry do Egiptu i przejąć władzę, ale wkrótce został zabity przez niezadowolonych Bahrytów. Szadżar ad-Durr zawarła małżeństwo z emirem Bahrytów Ajbakiem (1250 – 1257), a mimo że szybko obwołano małoletniego Ajjubidę Al-Aszrafa Musę (1250 – 1254) sułtanem, to de facto oznaczało to koniec rządów tej dynastii w Egipcie. Ajbak, uznawany za założyciela nowej dynastii Mameluków, w 1251 roku odparł atak syryjskich Ajjubidów dowodzonych przez An-Nasira, a obie strony w obliczu zagrożenia mongolskiego zawarły pokój w 1253 roku. W 1254 roku Ajbak złożył z tronu Al-Aszrafa i formalnie objął sułtanat. Pozostali panujący w Syrii Ajjubidzi zostali następnie podbici przez Mongołów, którzy w 1260 roku zdobyli Aleppo i Damaszek. An-Nasir zginął w niewoli mongolskiej, a po tym jak Mongołowie zostali wypędzeni z Syrii w wyniku bitew pod Ajn Dżalut i Himsem, w rękach Ajjubidów pozostały jedynie Hims, Hama i Al-Karak. Linia z Himsu wygasła w 1262 roku, a Al-Karak został zajęty przez Bajbarsa (1260 – 1277) w 1263 roku. Przetrwało jedynie państewko Ajjubidów w Hamie, które istniało aż do 1342 roku, znane przede wszystkim z literackiej działalności Abu al-Fidy (1312 – 1331). Inna gałąź rodu, która została zredukowana do roli lokalnych seniorów w regionie Hisn Kajfy (obecnie Hasankeyf), przetrwała aż do XV wieku, kiedy to została ostatecznie wyzuta z ziem przez Ak Kojunlu.

Kultura, religia, gospodarka

Ajjubidzi, jako dynastia o kurdyjskich korzeniach, prowadziła politykę rządzenia, która mogła być powiązana z instytucjami politycznymi ich pierwotnego kraju pochodzenia. Z drugiej strony, te instytucje nie różniły się znacząco od podstawowych struktur współczesnych państw tureckich, co sprawia, że Ajjubidzi mogą być postrzegani jako sukcesorzy Seldżuków. Ajjubidzi rekrutowali do swojej armii liczną rzeszę Kurdów, nie różniąc się w tej kwestii zasadniczo od Zengidów. W ich ekspansji w regionie jeziora Wan można dostrzec dążenie do opanowania ich dawnej kurdyjskiej ojczyzny, choć pozostaje to kwestią spekulacji. Ponadto Ajjubidzi rządzili obszarem, w którym dominującym językiem był arabski, a wielu z nich sprawnie posługiwało się nim także w literaturze i nauce. Najwybitniejszym poetą dynastii był panujący w Baalbeku Al-Amdżad Bahram Szah (1182 – 1228), a autorem ważnego zbioru listów był wspomniany już An-Nasir Dawud. W dziedzinie historii wyróżnili się dwaj przedstawiciele rodu z Hamy, Al-Mansur Muhammad (1192 – 1220) oraz Abu al-Fida, który był także autorem istotnych prac z zakresu geografii. Można dostrzec liczne oznaki kontynuacji powiązań Ajjubidów z ich oryginalną irańską kulturą. Wiadomo, że Al-Adil Sajf ad-Din i jego syn Al-Mu’azzam Isa nadal mówili po kurdyjsku, a być może i po persku. Zainteresowanie Al-Mu’azzama Iranem objawiło się w jego patronacie nad dwoma dziełami w języku arabskim, napisanymi przez Al-Bundariego: przekładem „Szahname” oraz skróconym tłumaczeniem historii Seldżuków, napisaną w języku perskim przez Al-Isfahaniego. Niemniej jednak brak jest świadectw o szerszym ruchu tłumaczeniowym wśród Ajjubidów czy ogólnego oddania perskim klasykom.

Jak zauważa Claude Cahen, „trzynastowieczna Syria była prawdziwym sercem muzułmańskiej kultury w języku arabskim”, a Egipt wkrótce miał zacząć z nią rywalizować. Sam Saladyn cenił sobie twórczość Usamy Ibn Munkiza, a na jego dworze działali tacy znani twórcy jak Al-Isfahani i Kadi al-Fadil. Do tych ostatnich należy także Ibn al-Asir, wezyr syna Saladyna, Al-Afdala. Al-Isfahani oraz inny bliski towarzysz Saladyna, Baha ad-Din Szaddad, są autorami ważnych biografii sułtana. Innym znanym historykiem tego okresu, pochodzącym z Hamy, był Ibn Wasil. Przedstawicielami poezji sufickiej byli Ibn al-Farid oraz pochodzący z Andaluzji Ibn Arabi. Ten ostatni, obok Ibn Saną al-Mulkiem, był odpowiedzialny za pojawienie się w literaturze Egiptu i Syrii poezji stroficznej, zwanej muwaszszaha. Kolejnym ważnym poetą okresu był blisko związany z dynastią Baha ad-Din Zuhajr.

Ajjubidzi byli zdecydowanymi obrońcami i propagatorami sunnizmu. Już na początku historii dynastii przywrócili nominalnie panowanie abbasydzkiego kalifatu w Egipcie, co później przejawiało się w różnych formach szacunku wobec kalifów, w tym także poprzez korzystanie z mediacji ich przedstawicieli. Ponadto Ajjubidzi, podobnie jak inni władcy tego okresu, przystąpili do organizacji futuwwa stworzonej przez kalifa An-Nasira (1180 – 1225). Dynastia wspierała także budowę madras na rządzonym przez siebie terytorium. W przeciwieństwie do Turków, Ajjubidzi byli nie hanafitami, lecz szafi’itami, chociaż Al-Mu’azzam Isa i jego syn An-Nasir Dawud byli hanafitami, co być może częściowo wyjaśnia wrogość między nimi a Al-Kamilem Muhammadem. Mimo swej żarliwości sunnickiej, Ajjubidzi prowadzili generalnie tolerancyjną politykę religijną, zarówno wobec mniejszościowych odłamów islamu, jak i Żydów oraz chrześcijan. Jeśli występowały wyjątki od tej polityki, miały one raczej podłoże polityczne niż konfesyjne. Żydzi zostali nawet zaproszeni do powrotu do Jerozolimy, a uciekinierzy z Półwyspu Iberyjskiego, tacy jak Majmonides, byli chętnie przyjmowani. Najsłynniejszym męczennikiem epoki Ajjubidów był muzułmanin, irański filozof Szihab ad-Din as-Suhrawardi, który na wyraźne żądanie pobożnych kręgów Aleppo został skazany na śmierć w 1191 roku. Obok Majmonidesa i Suhrawardiego, trzecim wielkim myślicielem religijnym żyjącym pod rządami Ajjubidów był wspomniany już poeta Ibn Arabi.

Panowanie Ajjubidów generalnie było okresem gospodarczej pomyślności dla Syrii i Egiptu, co było rezultatem względnego wewnętrznego pokoju oraz rozkwitu handlu z Europą, będącego efektem obecności krzyżowców na wybrzeżu Palestyny i Syrii. Jak pisze Stephen Humpreys, „w ramach jednej z tych ironii, które ożywiają historię każdej epoki, krzyżowcy napędzali finansowanie politycznej i ekonomicznej rewitalizacji swoich oponentów. Wzrost śródziemnomorskiego handlu nie był jedynym czynnikiem powrotu gospodarczej pomyślności w muzułmańskiej Syrii, ale z pewnością był istotnym elementem tego procesu”. Saladyn przyznał szereg przywilejów włoskim kupcom osiedlającym się w Aleksandrii, które zostały potwierdzone oraz rozszerzone w okresie rządów jego następców. Było to częściowo spowodowane także koniecznością importu materiałów wojennych, szczególnie na budowę statków. Oprócz handlu śródziemnomorskiego, w którym muzułmanie pełnili bierną rolę dostarczycieli towarów oraz poborców podatków, Egipt prowadził również handel na Oceanie Indyjskim, całkowicie za pośrednictwem żeglarzy muzułmańskich. Saladyn ma opinię osoby, która nie potrafiła zarządzać swoimi finansami. Dla celów propagandowych zniósł wszędzie podatki niezgodne z szariatem oraz zastąpił fatymidzkie monety swoimi, które jednak były znacznie gorszej jakości. W rezultacie takich działań, braku nadzoru nad finansami oraz kosztami ciągłych wojen, Saladyn bezustannie znajdował się na granicy bankructwa. Al-Adil oraz jego syn Al-Kamil prowadził rozsądniejszą politykę gospodarczą oraz sprawowali ścisły nadzór nad finansami państwa, co z czasem przyniosło pozytywne rezultaty, m.in. pozwoliło na bicia monet o standardzie sprzed czasów Saladyna. Armia Ajjubidów niemal w całości opierała się na systemie ikta, który jednak, szczególnie w Egipcie, miał swoje specyficzne cechy. Żołnierz formalnie otrzymywał rodzaj senioralnej autonomii nad określonym terenem, ale w praktyce nie sprawował nad nim administracji. Suma otrzymywanych dochodów była określana z góry, a na żołnierzu ciążył obowiązek zebrania wszystkich płatności w okresie żniw, co stanowiło główny powód trudności Ajjubidów w utrzymaniu armii w polu przez cały rok.

Przypisy

Bibliografia

Thomas Asbridge: Krucjaty. Wojna o Ziemię Świętą. Kraków: Wydawnictwo Astra, 2015. ISBN 978-83-89981-59-2.
Henry Corbin: Historia filozofii muzułmańskiej. (przeł.) Katarzyna Pachniak. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2005. ISBN 83-89899-31-0.
Richard Ettinghausen, Oleg Grabar, Marilyn Jenkins-Madina: Sztuka i Architektura Islamu 650 – 1250. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2007. ISBN 978-83-89899-87-3.
Cl. Cahen: Ayyūbids. W: H.A.R. Gibb, J.H. Kramers, E. Lévi-Provençal, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume I. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 796 – 807. ISBN 90-04-08114-3.
N. Elisséeff: Hims. W: B. Lewis, V.L. Ménage, Ch. Pellat, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume III. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 397 – 402. ISBN 90-04-08118-6.
Peter Malcolm Holt: Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku. (przeł.) Barbara Czarska. Warszawa: Państw. Instytut Wydawniczy, 1993. ISBN 83-06-02290-4.
Stephen Humphreys: AYYUBIDS. Encyclopædia Iranica. [dostęp 2016-08-31]. (ang.).
Stephen Humphreys: Zengids, Ayyubids and Seljuqs. W: David Luscombe, Jonathan Riley-Smith: The New Cambridge Medieval History. Volume IV c. 1024 – c. 1198 Part II. Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 721 – 752. ISBN 978-0-521-41411-1.
D.S. Richards: Ayyūbids. W: Julie Scott Meisami, Paul Starkey: Encyclopedia of Arabic Literature. London & New York: Routledge, 1998, s. 116 – 117. ISBN 0-415-18571-8.