Ajchanom

Ajchanom

Ajchanom to starożytne miasto greko-baktryjskie, którego pozostałości znajdują się w okolicach Talokanu, w prowincji Tachar w północnym Afganistanie, przy ujściu rzeki Kokczy do Pandżu. Jest to jeden z najważniejszych zabytków kultury hellenistycznej w Azji Centralnej.

Historia odkrycia

Nazwa Ajchanom wywodzi się od uzbeckiej lokalnej nazwy Ay Chanum Tepe, co tłumaczy się jako „wzgórze księżycowej damy”. Ruiny miasta zostały odkryte przypadkowo w 1961 roku. Cztery lata później rozpoczęto wykopaliska archeologiczne, prowadzone przez francuską ekspedycję pod kierownictwem Paula Bernarda. Prace te zostały wstrzymane po radzieckiej inwazji na Afganistan w 1979 roku.

Historia miasta

Ajchanom zostało założone na przełomie IV i III wieku p.n.e., po podbojach Aleksandra Wielkiego. Paul Bernard sugerował, że miasto można identyfikować z Aleksandrią nad Oksosem, co jednak opiera się na przypuszczeniu, że Pandżu jest górnym biegiem starożytnego Oksosu (dzisiejsza Amu-daria). Bardziej prawdopodobne jest, że starożytni Grecy za górny bieg Oksosu uznawali rzekę Wachsz, co potwierdza fakt, że sama nazwa Oksos pochodzi od irańskiego Wachsz. Dodatkowo Ptolemeusz umieszcza Aleksandrię nad Oksosem po stronie sogdyjskiej, co wskazuje, że Ajchanom nie mogło być Aleksandrią nad Oksosem, a więc trudno ustalić jego pierwotną nazwę. W okolicach połowy II wieku p.n.e. miasto zostało nazwane Eukratidea na cześć króla Eukratydesa. Położone na krańcach ówczesnego świata, miasto pełniło rolę jednego z głównych ośrodków państwa grecko-baktryjskiego, chroniąc granice przed nomadami oraz kontrolując szlaki do Badachszanu, bogatego w złoża rud żelaza, miedzi, złota, rubinów i lapis lazuli. W pobliżu Ajchanom rozciągała się urodzajna równina o powierzchni około 10 tysięcy hektarów, pokryta systemem kanałów irygacyjnych. Po zmianie nazwy na Eukratidea rozpoczęto intensywny program budowlany, a miasto zostało zniszczone około 140 roku p.n.e. w wyniku najazdu koczowników i opuszczone przez mieszkańców. W czasie panowania Yuezhi i Kuszanów (I w. p.n.e.–III w n.e.) zniszczone miasto było zamieszkiwane przez ludność postgrecką, która nie podjęła żadnych znaczących prac naprawczych.

Opis wykopalisk

Miasto zostało zbudowane na planie trójkąta o wymiarach 2400×1800×1600 m, składającego się z akropolu i dolnego miasta, otoczonego grubymi murami i pociętego regularną siecią ulic. Główna ulica, biegnąca równolegle do rzeki od bramy północnej do południowej, miała charakter reprezentacyjny, oddzielając akropol od dolnego miasta. Przy niej znajdowało się greckie centrum administracyjne, z dziedzińcem otoczonym trzyrzędową kolumnadą koryncką o wymiarach 136×108 m. Odkryto również pozostałości pałacu z około 150 roku p.n.e., teatru z miejscami dla 5000 widzów, świątyni oraz gimnazjonu, w którym znajdował się zegar słoneczny. Świątynia, usytuowana przy głównej arterii, została zbudowana zgodnie z wschodnimi kanonami architektury, ale fragmenty posągu odkryte w jej wnętrzu sugerują, że czczono tam greckie bóstwo. W bibliotece pałacowej znaleziono odciski liter z niezachowanego papirusu, na którym zapisano fragment dzieła filozoficznego szkoły arystotelików.

W południowej części miasta istniała dzielnica mieszkalna. Architektura Ajchanom to przykład fuzji wpływów greckich oraz lokalnych tradycji budowlanych. Dominującym materiałem był surowy mur, jednak stosowano również cegłę wypalaną i kamień ciosany, używany głównie do budowy progów i kolumn. W sanktuarium herosa (Heroon), poświęconym Kineasowi, domniemanemu założycielowi miasta, znaleziono kamień z wyrytą inskrypcją dedykacyjną oraz czterowierszem z tzw. maksym delfickich. Autorstwo tych maksym przypisuje się Klearchosowi, utożsamianemu z Klearchosem z Soroj, jednym z uczniów Arystotelesa. Na stanowisku archeologicznym odkryto wiele artefaktów, w tym fragmenty rzeźb, kolumn, monety oraz ceramikę. Do ważnych znalezisk należy także brodata herma z diademem oraz wapienny słupek z dedykacją ku czci Hermesa i Heraklesa, znaleziony w gimnazjonie.

Wydobyta sztuka stanowi przykład hellenizacji lokalnej elity społecznej, ale odkryto także przypadki kulturowej asymilacji, takie jak czworokątna moneta Agatoklesa z dwujęzyczną inskrypcją w języku greckim i piśmie brahmi oraz wizerunkami Samkarszany i Wasudewy-Kryszny. Największym budynkiem w mieście był monumentalny pałac zaprojektowany na wzór irański, o powierzchni około 300 m², usytuowany w centralnej części dolnego miasta. Ajchanom miało także trzy świątynie, które nawiązywały do masywnych struktur irańskich i środkowoazjatyckich, a przynajmniej w jednej z nich, według wszelkiego prawdopodobieństwa, nie czczono żadnych bogów olimpijskich. Rozległe patrycjuszowskie rezydencje, z basenami, nie przypominają greckich domów. W arsenale Ajchanom odkryto także zbroje dla jeźdźca i konia, co sugeruje obecność w królestwie greko-baktryjskim oddziałów irańskich katafraktów. Dokumenty finansowe ze skarbca zawierały imiona wyższych urzędników, w tym głównego skarbnika, o jednoznacznie irańskiej etymologii, takie jak Ajtat, Arwand, Ksatran, Okseboakes i Oksubazes.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Encyklopedia historyczna świata. Tom II. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 2000. ISBN 83-85909-54-0. Brak numerów stron w książce.

O. Bernard: ĀY ḴĀNOM. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2010-07-28]. (ang.).

Frantz Grenet, Claude Rapin. Alexander, Aï Khanum, Termez: Remarks on the Spring Campaign of 328. „Bulletin of the Asia Institute”. 12. ISSN 0890-4464. [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22]. (ang.). brak numeru strony.

Stanisław Kalita: Grecy w Baktrii i Indiach. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, 2009. ISBN 978-83-88737-92-3. Brak numerów stron w książce.

Marek J. Olbrycht: Iran Starożytny. W: Anna Krasnowolska (red.): Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010. ISBN 978-83-04-05047-1. Brak numerów stron w książce.

Anna Świderkówna: Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15842-2. Brak numerów stron w książce.

Frank William Wallbank: Świat hellenistyczny. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003. ISBN 83-7255-151-0. Brak numerów stron w książce.

Ye. V. Zeymal’: Ai Khanum. Grove Art Online. [dostęp 2012-05-24]. (ang.).