Ajbak – Sułtan Mameluków
Ajbak, arab. أيبك (pełne imię: al-Malik al-Mu’izz Izz ad-Din Ajbak al-Turkmani as-Salihi, zm. 11 kwietnia 1257) był drugim sułtanem z dynastii Mameluków, rządzącym od 31 lipca 1250 aż do swojej śmierci.
Był jednym z najdłużej służących oraz najbardziej zaufanych mameluków sułtana As-Saliha Ajjuba (1238–1249). Ajbak pozostał lojalny wobec As-Saliha nawet w czasie jego uwięzienia w Al-Karaku, a następnie towarzyszył mu w powrocie do Egiptu w 1239 roku. W Egipcie As-Salih nadał mu tytuł emira oraz uczynił swoim oficjalnym „próbowaczem” jedzenia (kaszingir), co było dowodem jego zaufania. Ajbak, razem z innymi mamelukami z elitarnych regimentów Bahrytów, wziął udział w spisku przeciwko synowi i następcy As-Saliha, Al-Mu’azzamowi Turan Szahowi (1249 – 1250). Po jego zamordowaniu 2 maja 1250 roku, Bahryci uznali, że tron powinien zająć wdowa po As-Salihu, Szadżar ad-Durr (1250), która wcześniej prowadziła sprawy państwowe w czasie nieobecności męża oraz po jego śmierci. Jako kobieta, Szadżar ad-Durr nie mogła jednak pełnić funkcji naczelnego dowódcy (atabak al-asakir), co było tradycyjnie związane z sułtanatem, więc rozpoczęto poszukiwania mężczyzny do tej roli. Po odmowie dwóch wysokich dostojników z otoczenia As-Saliha, wybrano Ajbaka, „średniej rangi oficera”, który nie miał dotychczas żadnych znaczących osiągnięć, być może dlatego, że wydawał się wystarczająco słaby, by być kontrolowanym przez swoich towarzyszy.
Przysięga wierności miała być składana wspólnie Szadżar ad-Durr i Ajbakowi. Wdowa po sułtanie poślubiła Ajbaka, co, jak ujął jeden z komentatorów, miało na celu uczynienie go godnym jego nowej i znaczącej roli. Jednak Szadżar ad-Durr nigdy nie pozwoliła Ajbakowi na bliskość. W lipcu 1250 roku kurdyjski regiment Al-Kajmarijja bez walki poddał Damaszek najpotężniejszemu z panujących w Syrii Ajjubidów, An-Nasirowi Jusufowi (1236–1260). Obawiając się zagrożenia ze strony ajjubidzkich legitymistów, skoncentrowanych wokół An-Nasira, mamelucy postanowili, że nie mogą dłużej pozwalać kobiecie na sprawowanie najwyższej władzy, i 31 lipca 1250 roku Ajbak został ogłoszony sułtanem. Jednak już po czterech dniach abdykował, ponieważ potężna frakcja Bahrytów, dowodzona przez emirów Aktaja i Bajbarsa (1260–1277), doprowadziła do nominalnej restauracji dynastii Ajjubidów w osobie dziesięcioletniego prawnuka Al-Kamila (1218–1238), Al-Aszrafa Musy (1250–1254). „Formalnie Ajbak sprawował urząd atabega, lecz w rzeczywistości rządził całym Egiptem, a nim rządziła Szadżar ad-Durr”.
W obliczu nominalnych rządów małoletniego sułtana, walka o rzeczywistą władzę toczyła się pomiędzy frakcjami mameluków Ajbaka i Aktaja. Intronizacja Al-Aszrafa Musy nie zakończyła napięć z syryjskimi Ajjubidami, a w obliczu zagrożenia ich najazdem, stronnictwa mameluków wstrzymały swoje spory. 3 lutego 1251 roku Ajbak pokonał armię An-Nasira Jusufa pod Kurą, w pobliżu Delty Nilu, odpierając atak najeźdźców. Wkrótce potem kalif uznał faktyczną władzę mameluków nad Egiptem, co zakończyło walki Ajjubidów o przywrócenie swojego panowania w tym kraju. Pokój pomiędzy dwiema stronami został jednak zawarty dopiero w kwietniu 1253 roku na mocy mediacji kalifa Al-Mustasima (1242–1258), który dążył do pojednania zwaśnionych muzułmanów w obliczu inwazji Mongołów. Zgodnie z warunkami traktatu, Ajbak scedował na rzecz An-Nasira wybrzeże Palestyny od Gazy do Nablusu, które miało być oddane w ręce Bahrytów, co miało osłabić ich motywację do walki o obalenie Ajbaka w Egipcie. Jednocześnie Ajbak uznał władzę An-Nasira nad Syrią. Pomimo tych ustępstw, to mamelucy uzyskali najwięcej, gdyż ich władzę milcząco uznano zarówno przez An-Nasira, jak i kalifa.
Po ustaniu zagrożenia ze strony Ajjubidów, rywalizacja pomiędzy frakcjami mameluków znów nabrała tempa. Ajbak opierał się na nowo utworzonym przez siebie regimencie Al-Mu’izzijja, oraz regimentach Salihijja (dawnych mamelukach As-Saliha, którzy nie należeli do Bahrytów) i Azizijja (mamelukach, którzy opuścili An-Nasira podczas bitwy pod Kurą). Narastało napięcie pomiędzy Ajbakiem a starymi regimentami Bahrijja i Dżamdarijja, w których dominujące wpływy miał Aktaj. Ajbaka wspierała również Szadżar ad-Durr. Udało mu się osłabić pozycję Bahrytów, co doprowadziło do mianowania oficera Al-Mu’izzijja, Kutuza (1259–1260), na kluczowe stanowisko wicekróla Egiptu (na’ib as-saltana bi-Misr). Wkrótce potem Aktaj odniósł znaczący sukces polityczny, poślubiając ajjubidzką księżniczkę z Hamy, co otworzyło mu drogę do wysuwania pretensji do tronu. Przyjął on tytuł królewski (al-Malik) i zażądał, aby jego żona, jako córka Ajjubidów, miała swoją rezydencję w kairskiej cytadeli, stałej siedzibie władców Egiptu od czasów Saladyna. Na te wydarzenia Ajbak zareagował planem zgładzenia Aktaja, który został zamordowany przez Kutuza i dwóch innych spiskowców 18 września 1254 roku. Wielu Bahrytów, w tym Bajbars, uciekło do Syrii, gdzie wstąpili na służbę An-Nasira, podżegając go do inwazji na Egipt. Zagrożeni przez Ajbaka poczuli się również mamelucy z regimentu Azizijja, którzy uknuli spisek na jego życie i porozumieli się z An-Nasirem w sprawie objęcia przez niego władzy w Egipcie po zamordowaniu ich dotychczasowego pana. Ajbak jednak odkrył spisek, co spowodowało, że większość Azizijja uciekła pod panowanie An-Nasira. Nowy konflikt pomiędzy Ajbakiem a An-Nasirem został ponownie zażegnany dzięki mediacji kalifa, a gdzieś w roku 1255 lub na początku 1256 dwoje władców zawarło nowy traktat, w którym An-Nasir objął resztę Palestyny, która dotąd znajdowała się pod kontrolą Ajbaka, zobowiązując go jednocześnie do odprawienia Bahrytów ze służby. W tej sytuacji Bahryci zaoferowali swoje usługi innemu Ajjubidzie – panującemu na terenie Zajordania Al-Mughisowi Umarowi (1250–1263).
Po zamordowaniu Aktaja – lub być może wcześniej – Ajbak obalił Al-Aszrafa Musę, którego wygnał do Cesarstwa Nicejskiego, i sam objął sułtanat. Po pokonaniu dawnych towarzyszy z korpusu mameluków, Ajbakowi pozostawało jedynie uwolnienie się od Szadżar ad-Durr, która przez cały ten czas kontrolowała skarb, nie pozwalając mu na zaangażowanie się w sprawy państwowe, ograniczając jego rolę do dowodzenia armią. Ajbak postanowił pójść w ślady Aktaja i zaaranżował małżeństwo z córką władcy Mosulu, Badr ad-Din Lulu (1232–1259). Kiedy Szadżar ad-Durr dowiedziała się o jego planach, zorganizowała zamach na jego życie, a Ajbak zginął zamordowany podczas kąpieli w swoim pałacu 11 kwietnia 1257 roku. Dwa tygodnie później Szadżar ad-Durr została zabita przez byłą żonę Ajbaka, wspieraną przez jego mameluków Al-Mu’izzijja. W chwili śmierci Ajbaka Al-Mu’izzijja byli najpotężniejszym regimentem mameluków, a z nich wywodził się jego rzeczywisty następca, Kutuz. Zanim jednak Kutuz oficjalnie objął władzę, najpierw nominalnym sułtanem został piętnastoletni syn Ajbaka, Al-Mansur Ali (1257–1259). „Ze względu na swoje burzliwe rządy, Ajbak nie zdołał stworzyć fundamentów pod nowe instytucje Mameluków, które zostały ustanowione później podczas panowania Bajbarsa (1260–1277). Jednak jego głównym osiągnięciem była konsolidacja reżimu Mameluków w Egipcie oraz doprowadzenie do jego de facto uznania przez współczesny świat muzułmański.”
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
L. Ammann: Shadjar al-Durr. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume IX. Leiden: E.J. Brill, 1997, s. 176. ISBN 90-04-10422-4.
Peter Malcolm Holt: Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku. (przeł.) Barbara Czarska. Warszawa: Państw. Instytut Wydawniczy, 1993. ISBN 83-06-02290-4.
R. Stephen Humphreys: From Saladin to the Mongols. The Ayyubids of Damascus, 1193 – 1260. Albany: State University of New York Press, 1977. ISBN 0-87395-263-4.
Amalia Levanoni: Aybak, al-Muʿizz ʿIzz al-Dīn. Encyclopaedia of Islam. Third Edition. [dostęp 2016-12-09]. (ang.).