Aj (miasto biblijne)

Aj, Haj, Ajjat, Ajja (hebr. ‏הָעַי‎) to kananejskie miasto-państwo, które pojawia się w Biblii. Jego lokalizacja znajduje się w rejonie wschodnim od starożytnego Betelu, w pobliżu Bet Awen. Większość badaczy identyfikuje Aj z miejscem zwanym Et-Tell.

Wzmianki w Biblii

Hebrajski termin haj, haaj oznacza ruinę, co sugeruje, że nazwa miasta odnosiła się do jego stanu po przejęciu przez Izraelitów po zwycięskich wojnach z Kanaanem. W Księdze Izajasza miasto jest określane jako Ajjat, natomiast w Księdze Nehemiasza jako Ajja.

Zgodnie z Księgą Rodzaju, Abraham wzniósł ołtarz JHWH pomiędzy Aj a Betel, który później odwiedził ponownie podczas powrotu z Egiptu. Księga Jozuego informuje, że Jozue, po pokonaniu Jerycha, wysłał swoich szpiegów do Aj. W tej samej księdze (Joz 8,1–24, 28) znajduje się relacja o zniszczeniu miasta przez Izraelitów oraz o pokonanym władcy. Po niewoli babilońskiej, według Księgi Ezechiela oraz Księgi Nehemiasza, do Aj i pobliskiego Betel powróciło 123 mężczyzn.

Badania archeologiczne

Historia badań

Większość badaczy lokalizuje Aj w obecnym et-Tell, usytuowanym około 1,5 km na południowy zachód od Bajtin. Jak dotąd, badania archeologiczne nie ujawniły żadnych pozostałości z okresu brązu na tym wzgórzu, co prowadzi część badaczy do prób wykazania, że ruiny Aj znajdują się w innych pobliskich lokalizacjach, w konfrontacji przekazu biblijnego z wynikami badań.

Wykopaliska na wzgórzu et-Tell rozpoczęto na początku lat trzydziestych XX wieku. W latach 1933–1935 ekspedycja Judith Marquet-Krause prowadziła prace w akropolu na południowo-zachodnim stoku. Odkryto tam dużą budowlę oraz groby z wczesnego brązu. Na północno-wschodniej części terasy pod akropolem zidentyfikowano pozostałości miasta z okresu żelaza, a na południowym stoku wzgórza odkryto budynki i fortyfikacje z wczesnego brązu. Na południowy zachód od akropolu znaleziono sanktuarium z tego samego okresu.

W 1964 roku ekspedycja pod kierownictwem Josepha Callawaya zakończyła prace, które rozpoczęto trzy dekady wcześniej. Badania koncentrowały się na górnej i dolnej części et-Tell wzdłuż miejskich murów. Ustalono, że w czasie pomiędzy wczesnym brązem III a epoką żelaza I, teren ten nie był zamieszkany. Powierzchnia zajmowana przez miasto w epoce brązu wynosiła około 11 ha, podczas gdy nieumocniona osada z okresu żelaza rozciągała się na 9 ha.

Wyniki badań

Najstarsze ślady obecności ludzi na et-Tell pochodzą z wczesnego brązu I (IV tysiąclecie p.n.e.). Osadnictwo rozpoczęło się od północno-zachodnich stoków, gdzie odkryto groby z dekorowaną ceramiką i niewielkie mury. Na początku okresu wczesnego brązu II (około 2900 p.n.e.) wzniesiono umocnione miasto o powierzchni 11 ha. Grubość murów z kamieni polnych wynosiła 5,5 m, a ze względu na ich odchylenie, podparto je zewnętrznym murem. Wejście do miasta było możliwe przez wąskie furtki od południa (stanowisko K) i południowego wschodu (stanowisko J). W północno-zachodniej części (stanowisko A) zbudowano sanktuarium, a na akropolu, na południowy wschód od niego, znajdowała się cytadela (stanowisko D). Na południe (stanowisko C) istniała prawdopodobnie dzielnica przemysłowa, gdzie odkryto ceramikę importowaną z Egiptu. Budynki miejskie były wznoszone z cegły szlamowej i uległy zniszczeniu w wyniku trzęsienia ziemi. W mieście z okresu brązu II stwierdzono również ślady pożaru, co potwierdzają spopielone kamienie wapienne.

Na początku wczesnego brązu IIIA, po zniszczeniu wcześniejszego miasta, wzniesiono nowe. Powstało na gruzach starego miasta, w którym rumowisko sięgało wysokości wewnętrznych murów, co sprawiło, że nowe zabudowy powstały na miejscu starych umocnień z wczesnego brązu II. Z tego powodu linia nowych murów nieznacznie się przesunęła. Odsłonięty na południowym stoku wzgórza siedmiometrowy odcinek murów miał wysokość 6,4 m. Sanktuarium oraz akropol również zostały odbudowane. Świątynia zbudowana była z kamieni z użyciem prymitywnej techniki, a do wieży o wymiarach 7×2,7 m, która stanowiła część murów miejskich, przylegała od północnego zachodu. Prawdopodobnie miasto z epoki brązu IIIA znajdowało się pod wpływem Egiptu, co sugerują figurki hipopotama znalezione w sanktuarium, mogące świadczyć o praktykowaniu egipskiego kultu. Zakończenie istnienia miasta z tego okresu przypada na drugą połowę III tysiąclecia p.n.e., po wpływie kultury Chirbet el-Kerak na Jerycho. W młodszych warstwach osady znaleziono ceramikę z tej kultury, co sugeruje, że miasto mogło zostać zniszczone przez nieokreślone działania wojenne.

Dopiero na początku epoki żelaza I (połowa II tysiąclecia p.n.e.) miało miejsce kolejne zasiedlenie wzgórza. Wówczas nieumocniona osada zajmowała około 1 ha. Z powodu braku dostępu do wody mieszkańcy byli zmuszeni do jej magazynowania w cysternach, które odkryto w każdym z odsłoniętych domów. Jedno z domostw w południowej części akropolu (stanowisko B odcinek XV) wyróżniało się kształtem, mając dziedziniec otoczony z dwóch stron podłużnymi pomieszczeniami oddzielonymi filarami i kamieniami. Najwcześniejsze miasto z epoki żelaza zostało zniszczone i opuszczone z nieznanej przyczyny. W drugiej połowie I tysiąclecia odbudowano część akropolu. Prawdopodobnie mieszkańcy z tego okresu uczestniczyli w wojnie z Jozue jako biblijny „lud z Aj”. Osada istniała do przełomu X–IX wieku p.n.e.