Ahwar w południowym Iraku

Ahwar, położony w południowym Iraku, został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2016 roku. Obejmuje on trzy znaczące stanowiska archeologiczne z ruinami sumeryjskich miast: Ur, Uruk i Eridu, a także cztery kompleksy mokradeł (arab. ‏أهوار‎, trb. ahwar) znajdujące się w delcie rzek Tygrys i Eufrat.

Charakterystyka

Obszar wpisany na listę UNESCO ma charakter seryjny i składa się z siedmiu obiektów zajmujących łączną powierzchnię 211 544 ha. Każdy z tych obiektów otoczony jest strefami buforowymi o łącznej powierzchni 209 321 ha.

Mokradła w dzisiejszym południowym Iraku powstały jako część równiny aluwialnej pod koniec orogenezy alpejskiej. W wyniku ruchów górotwórczych tego okresu wypiętrzyły się pobliskie góry Zagros. Kluczowe znaczenie w uformowaniu krajobrazu dolnej Mezopotamii miały wahania poziomu morza oraz zmiany klimatyczne, które wpływały na ilość wody dostarczanej przez liczne odnogi rzek Tygrys i Eufrat oraz ich dopływy. W okresie między 5000 a 3000 rokiem p.n.e. poziom morza był wyższy niż obecnie, a linia brzegowa Zatoki Perskiej sięgała około 200 km w głąb lądu, co sprzyjało powstawaniu bagien.

Obszar delty rzek był miejscem narodzin miast Ur, Uruk i Eridu, które stanowiły istotne elementy kulturowe wpisane na listę światowego dziedzictwa. Te miasta, początkowo położone na obrzeżach bagien, pełniły rolę ważnych portów w południowej Mezopotamii. To tutaj wynaleziono pismo oraz monumentalną architekturę, w tym świątynie i zigguraty. Liczne znaleziska archeologiczne oraz teksty w piśmie klinowym dowodzą istotnego znaczenia bagien dla gospodarki, wierzeń religijnych i światopoglądu kultur, które zamieszkiwały ten obszar.

Wokół 2000 roku p.n.e. nastąpiła regresja morza, co doprowadziło do coraz bardziej suchego klimatu w południowej Mezopotamii, skutkując wysychaniem mokradeł oraz upadkiem Ur, Uruku i Eridu. W tym samym czasie, około 3 tys. lat temu, na południowy wschód od miast zaczęły powstawać nowe kompleksy bagienne, które znamy dzisiaj. Należą do nich mokradła Al-Huwajza (arab. ‏هور الحويزة‎) przy granicy z Iranem, mokradła Al-Kurna (arab. ‏أهوار القرنة‎) oraz mokradła Al-Hammar (arab. ‏هور الحمار‎), które dzielą się na część wschodnią i zachodnią.

Mokradła w południowym Iraku są uważane przez niektórych biblistów za inspirację dla opisu biblijnego raju, Edenu. Teren ten od wieków zamieszkują Madanowie (znani również jako Arabowie błotni), będący potomkami Sumerów oraz arabskich plemion, które osiedliły się w tym regionie z Półwyspu Arabskiego. Arabowie błotni tradycyjnie budują pływające wyspy oraz domy z trzciny, zwane al-mudif (arab. ‏المضيف‎), które kiedyś tworzyły całe wioski połączone sieciami kanałów. W 2023 roku umiejętność budowania domów z trzciny i papirusu na bagnach południowego Iraku została wpisana na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości.

Na początku lat 90. XX wieku w Iraku wybuchło powstanie szyitów, wspierane przez Madanów, przeciwko reżimowi Saddama Husajna. W odpowiedzi siły rządowe, na polecenie dyktatora, zbombardowały obszar bagien, a po stłumieniu powstania rozpoczęto masową akcję osuszania mokradeł. Zbudowano sieć kanałów, grobli i zapór, co doprowadziło do katastrofy ekologicznej w tym regionie. Obszary podmokłe, które w latach 70. XX wieku zajmowały niemal 9 tys. km², skurczyły się do 760 km². Tereny, które kiedyś były bagien, zamieniły się w półpustynię. Tysiące Madanów, których liczba wynosiła około 300 tys. w latach 80. XX wieku, zginęło, część z nich została przesiedlona w inne rejony Iraku, a niektórzy emigrowali do sąsiedniego Iranu.

Po obaleniu Saddama Husajna w 2003 roku rozpoczęto rozbiórkę budowli hydrotechnicznych oraz działania renaturalizacji mokradeł, koordynowane przez UNEP i wspierane przez fundusze z Japonii i Włoch. Obecnie wszystkie tereny bagienne wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO są uznawane za obszary wodno-błotne o międzynarodowym znaczeniu zgodnie z konwencją ramsarską oraz stanowią ostoję ptaków IBA według organizacji BirdLife International.

Mokradła Al-Huwajza

Bagna Al-Huwajza to najdalej na północ położony kompleks mokradeł wpisany na listę światowego dziedzictwa. W Iraku znajduje się około 75–80% ich powierzchni, a pozostała część leży w Iranie. Mokradła te stanowią najlepiej zachowaną część systemu mokradeł w południowym Iraku, dzięki zasilaniu wodami irańskiej rzeki Karche, które w dużej mierze uchroniły je przed osuszaniem w latach 90. XX wieku. W związku z tym Al-Huwajza stały się schronieniem dla wielu gatunków ptaków afrykańskich i indyjskich przylatujących na Bliski Wschód, które rozprzestrzeniły się na pozostałych terenach bagien po ich odtworzeniu. W latach 2005-2010 na mokradłach Al-Huwajza zidentyfikowano 94 gatunki ptaków, w tym rzadkie i zagrożone, takie jak trzciniak perski (Acrocephalus griseldis), sterniczka (Oxyura leucocephala), marmurka (Marmaronetta angustirostris) oraz tymalczyk iracki (Argya altirostris). Zimowały tu również orzeł cesarski (Aquila heliaca) i orlik grubodzioby (Aquila clanga). Jest to jedyny obszar w Iraku, gdzie żyje niewielka populacja lęgowa podgatunku wężówki afrykańskiej (Anhinga rufa subsp. chantrei). W faunie nieptasiej występuje m.in. endemiczny podgatunek wydry Lutrogale perspicillata maxwelli oraz żółw Rafetus euphraticus.

Do głównych zagrożeń dla tego obszaru należą występujące susze, wał ziemny wybudowany w 2009 roku na granicy iracko-irańskiej, który utrudnia dopływ wód z Iranu, oraz inwestycje w sektorze naftowym.

Mokradła Al-Kurna

Mokradła Al-Kurna znajdują się w centralnej części ahwaru w południowym Iraku, na północ od rzeki Eufrat i na zachód od rzeki Tygrys. Podobnie jak mokradła Al-Huwajza, są one miejscem postoju dla wielu gatunków ptaków migrujących z zachodniej Syberii i Azji Środkowej do wschodniej i południowej Afryki. Oprócz gatunków występujących w Al-Huwajzie, zaobserwowano tu również lelka egipskiego (Caprimulgus aegyptius), wróbla palestyńskiego (Passer moabiticus), czajkę stepową (Vanellus leucurus), bilbila białouchego (Pycnonotus leucotis), stepówkę rudogardłą (Pterocles senegallus) oraz persówkę (Hypocolius ampelinus). Dawniej bagna te miały charakter czysto słodkowodny, obecnie są częściowo słonawe. Brzegi zbiorników wodnych porastają gęste trzcinowiska z oczeretem Schoenoplectus litoralis, pałką południową (Typha domingensis) oraz trzciną pospolitą (Phragmites australis).

Mokradła Al-Hammar

Bagna Al-Hammar pierwotnie rozciągały się na długości około 50 km na zachód od rzeki Szatt al-Arab i na południe od Eufratu. Osuszenie środkowej części obszaru podmokłego i utworzenie pola naftowego podzieliło kompleks na część wschodnią i zachodnią. Bagna, zwłaszcza ich część zachodnia, zostały podzielone na mniejsze fragmenty przez liczne kanały, drogi i nasypy, na których wznoszone są tradycyjne domy z trzciny. Współcześnie znaczną część obszaru zajmują pola ryżowe i plantacje palm daktylowych. W mokradłach Al-Hammar słona woda morska przedostaje się w głąb lądu, co tworzy specyficzne warunki ekologiczne, w których ryby morskie wykorzystują te tereny do rozrodu. Występują tu solniska z solirodem zielnym (Salicornia europaea). Dzięki pływom, obszar ten jest licznie zamieszkiwany przez ptaki brodzące. W latach 2005–2010 w badaniach miejscowej awifauny wykazano występowanie 81 gatunków ptaków w części wschodniej mokradeł oraz 110 gatunków w części zachodniej. Występują tu endemiczne podgatunki perkozka (Tachybaptus ruficollis iraquensis) i wrony siwej (Corvus corone capellanus), a także m.in. mewa cienkodzioba (Larus genei), skowron pustynny (Alaemon alaudipes), syczek arabski (Otus brucei), rybitwa białowąsa (Chlidonias hybrida) oraz sieweczka morska (Charadrius alexandrinus).

W latach 2005–2007 oraz 2009 zidentyfikowano 25 gatunków ryb; dominującym gatunkiem jest inwazyjna Tilapia zillii, a także narażona na wyginięcie Mesopotamichthys sharpeyi. Większość z tych gatunków wykazuje cechy diadromiczne.

Inne endemiczne gatunki zwierząt występujących w mokradłach południowego Iraku, poza wymienionymi wcześniej, to m.in. nesokia długoogonowa (Nesokia bunnii), myszoskoczka mezopotamska (Gerbillus mesopotamiae), Stenodactylus affinis, ibis czczony (Threskiornis aethiopicus) oraz czapla olbrzymia (Ardea goliath).