Ahmad Sandżar, znany również jako Azod-ad-Doule Abol Haris Ahmad Sandżar-e Malekszah, urodził się w listopadzie 1084 lub 1086, a zmarł w 1157 roku w Merwie. Był sułtanem z dynastii Wielkich Seldżuków, rządzącym od 1118 roku aż do swojej śmierci.
Był on bratem Mohammada Tapara (1105 – 1118) oraz przyrodnim bratem najstarszego syna Malekszaha, Berk-Jaruka (1072 – 1092), który panował w latach 1092 – 1104. W 1097 roku Berk-Jaruk mianował go namiestnikiem Chorasanu, nadając mu tytuł „maleka”. W tym czasie wspierał Mohammada Tapara w jego konflikcie z Berk-Jarukiem. Po śmierci Mohammada, Sandżar nadal kierował Chorasanem, prowadząc niezależną politykę na wschodzie. W 1102 roku wprowadził na tron Karachanidów swojego protegowanego, Muhammada Arslan-chana (1102–1130), a po jego śmierci zapewnił władzę jego synowi Mahmudowi (ok. 1132–1141). Uzależnił również Ghaznawidów, zdobywając Ghaznę (obecnie Ghazni) w 1117 roku i osadzając na tronie Bahramszaha (1117-1157), który był zobowiązany płacić mu trybut.
Po zgonie Mohammada Tapara w 1118 roku, Sandżar nie uznał zwierzchnictwa jego syna Mahmuda (1118–1131) i w 1119 roku pokonał go w bitwie w pobliżu Sawe. Zgodził się jednak na uznanie tytułu „Najwyższego Sułtana” („as-Sultan al-Mu’azzam”) oraz odebranie Mahmuda Mazandaranu, Ghumesu i Reju. Po śmierci Mahmuda w 1131 roku, Sandżar interweniował ponownie, zapewniając władzę w Iraku Perskim swojemu protegowanemu Toghrilowi (1132 – 1134). Po jego śmierci, Sandżar współpracował z jego bratem i następcą Masudem (1135 – 1152). W 1138 roku musiał stawić czoła buntowi swojego wasala, chorezmszaha Atsyza (1127–1156). Pomimo pokonania Atsyza i zajęcia Chorezmu, opór lokalnej ludności zmusił go do przywrócenia mu władzy. W tym czasie na scenie w Azji Środkowej pojawili się Kara Kitajowie, wezwani przeciwko Karachanidom przez zbuntowanych Karłuków. Mahmud-chan zwrócił się do Sandżara o pomoc przeciwko nim, ale w 1141 roku zarówno sułtan, jak i jego wasal doznali klęski w bitwie na równinie Katwańskiej. Wykorzystując tę sytuację, Atsyz ponownie zbuntował się i zajął stolicę Sandżara, Merw. Już w 1142 roku został jednak z niej wypędzony, a w następnym roku, po oblężeniu swojej stolicy, zmuszony był zwrócić Sandżarowi jego skarb. Kolejny bunt Atsyza miał miejsce w latach 1147–1148, kiedy to Sandżar musiał ponownie interweniować.
Wzrastający ciężar podatkowy w wyniku wojen, które spustoszyły państwo Sandżara, doprowadził w 1153 roku do buntu wśród koczowniczych Oguzów. Pokonali oni jego armię, a samego Sandżara wzięli do niewoli. Początkowo traktowany był z szacunkiem, ale z czasem doświadczył wielu upokorzeń oraz głodu. W tym okresie Oguzowie okrutnie zniszczyli Chorasan, a armia Sandżara, pozbawiona przywództwa, postanowiła przekazać władzę Mahmud-chanowi, który jednak nie zdołał opanować anarchii w kraju. W 1156 roku Sandżar zdołał uciec z niewoli, jednak wkrótce potem, w 1157 roku zmarł, na łożu śmierci ustanawiając Mahmud-chana swoim następcą.
Bibliografia
C.E. Bosworth: Sandjar. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume IX. Leiden: E.J. Brill, 1997, s. 15–17. ISBN 90-04-10422-4.
C.E. Bosworth: The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217). W: J.A. Boyle (ed.): The Cambridge history of Iran. Volume 5. The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1968. ISBN 978-0-521-06936-6. Brak numerów stron w książce
Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978. Brak numerów stron w książce
Jerzy Hauziński: Irańskie intermezzo: dzieje Persji w średniowieczu (VII – koniec XV w.). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2008. ISBN 978-83-7441-970-3. OCLC 750050377. (pol.).