Ahmad ibn Hanbal, arabski أحمد بن حنبل (urodzony w grudniu 780/Rabi’ II 164 A.H. w Bagdadzie – zmarł w lipcu 855/Rabi’ I 241 A.H. w Bagdadzie) był sunnickim tradycjonistą, fakih i teologiem, który jest uznawany za eponimicznego założyciela hanbalickiej szkoły prawa.
Życiorys
Ibn Hanbal pochodził z plemienia Banu Szejban, które należało do Rabi’a. Jego ojciec zmarł, gdy Ahmad miał zaledwie trzy lata, pozostawiając mu majątek, który pozwolił mu na skromne, ale niezależne życie. Po ukończeniu nauki z zakresu leksykografii, fikhu oraz tradycji w roku 795, Ahmad postanowił całkowicie poświęcić się nauczaniu tradycji, co skłoniło go do odbycia licznych podróży po Iraku, Hidżazie, Jemenie i Syrii. Studiował fikh i hadisy pod okiem wielu nauczycieli, dlatego nie można go określać jedynie jako ucznia Asz-Szafi’iego, z którym miał kontakt tylko raz, mimo że znał jego prace. Jak zauważył Ibn Tajmijja, jego edukacja prawnicza była przede wszystkim kształtowana przez szkołę hadisów i tradycje Hidżazu. Ibn Hanbal zdecydowanie sprzeciwiał się tezie o stworzeniu Koranu, którą popierał kalif Al-Mamun (813–833), będący pod wpływem mutazylizmu, co doprowadziło do jego aresztowania. Po śmierci Al-Mamuna, Ibn Hanbal został brutalnie pobity przez nowego kalifa Al-Mutasima (833–842), gdy nadal odmawiał zaakceptowania twierdzenia, że Koran jest stworzony. Po dwóch latach w więzieniu został uwolniony, jednak wznowił swoje nauczanie dopiero po roku 847, kiedy kalif Al-Mutawakkil (847–861) odrzucił mutazylizm. Ahmad został pochowany na cmentarzu męczenników (makabir asz-szuhada), a jego pogrzeb przyciągnął tłumy mieszkańców Bagdadu. Jego grób stał się popularnym miejscem pielgrzymek aż do zniszczenia przez powódź rzeki Tygrys w XIV wieku.
Najważniejszym dziełem Ibn Hanbala jest Musnad, zbiór około 30 tysięcy hadisów, który został zredagowany po jego śmierci przez syna Abd Allaha. Do jego kluczowych traktatów teologicznych należą Radd ala’l-Dżahmijja wa’l-Zanadika oraz Kitab as-Sunna. Pierwszy z nich zawiera polemikę z dżahmitami, natomiast drugi bada istotne tematy i definiuje stanowisko Ibn Hanbala w fundamentalnych kwestiach jego wyznania. Ibn Hanbal twierdził, że Koran jest niestworzonym słowem Boga, przy czym odnosił się do niego nie jako abstrakcyjnej idei, lecz jako „Koran z jego literami, słowami, wyrażeniami, ideami – Koran w całej jego żywej rzeczywistości, która pozostaje poza naszym zrozumieniem”. Jednakże nie był w stanie jednoznacznie określić swojego stanowiska względem statusu recytacji Koranu – przyznawał, że ci, którzy twierdzą, że słowa wypowiadane podczas recytacji są stworzone, są dżahmitami, ale nie przedstawiał swojego pozytywnego poglądu w tej kwestii. Uważał, że Bóg jest Bogiem Koranu, co oznacza, że musi posiadać wszystkie opisane w nim atrybuty, takie jak słuch, wzrok, mowa, wszechmoc, wola, mądrość, a także ręka, twarz, wszechobecność i zasiadanie na tronie. Dlatego odrzucał teologię negatywną (ta’til) dżahmitów oraz ich alegoryczną interpretację (tawil). Ibn Hanbal uznawany jest za jednego z pierwszych i najważniejszych zwolenników idei bila kajfa – „nie pytaj o to jak”. Choć sam nie używał tego wyrażenia, w swoich pismach jasno stwierdzał, że nie wolno zmieniać znaczenia słów Koranu ani poprzez alegoryczną, ani antropomorficzną interpretację (taszbih). W konsekwencji, jego doktryna głosi, że należy wierzyć w atrybuty Boga opisane w Koranie, nie pytając o sposób ich istnienia. Oprócz Koranu i sunny, Ibn Hanbal uznawał również opinie (fatwa) towarzyszy (sahaba) jako źródło szari’atu, a także brał pod uwagę poglądy najważniejszych przedstawicieli następnej generacji (tabi’un). Jednakże dla niego idżma muzułmańskiej ummy była jedynie odzwierciedleniem zgody na prawdę odnalezioną w Koranie i sunnie, a nie stanowiła źródła prawa w wąskim tego słowa znaczeniu. Ibn Hanbal uważał, że podstawowym obowiązkiem prawnika jest wierne podążanie za tradycją pozostawioną przez poprzedników, unikając jakiejkolwiek innowacji. Stąd potępiał raj, czyli wydawanie samodzielnych opinii przez fakihów. Niemniej jednak nie negował znaczenia kijasu, czyli rozumowania przez analogię. Ostatecznym uzasadnieniem etyki w myśli Ibn Hanbala była służba Bogu, a sama wiara wymaga osobistego zaangażowania, co sprawia, że może ona maleć lub wzrastać. W jego pismach można również znaleźć sformułowania typowe dla wczesnego hanbalizmu, według których nic nie jest uważane za obowiązek społeczny, z wyjątkiem praktyk religijnych ściśle określonych przez Boga, a prawo nie może zakazywać niczego, co nie zostało zakazane przez Boga w Koranie i sunnie.
Eponimiczny założyciel jednej z czterech głównych szkół prawa muzułmańskiego, Ahmad Ibn Hanbal, przez swojego ucznia Ibn Tajmijję, może być postrzegany jako daleki przodek wahhabizmu, a także w pewnym stopniu inspirator salafizmu.
Przypisy
Bibliografia
Binyamin Abrahamov: The Bi-lā Kayfa Doctrine and Its Foundations In Islamic Theology. W: Ian Richard Netton (ed.): Islamic Philosophy and Theology. Volume II. Revelation and Reason. London and New York: Routledge, 2007, s. 242–254. ISBN 0-415-34395-X.
H. Laoust: Aḥmad b. Ḥanbal. W: H.R.A. Gibb, J.H. Kramers, E. Lévi-Provençal, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume I. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 272–277. ISBN 90-04-08114-3.
Danuta Madeyska: Ahmad ibn Hanbal. W: Józef Bielawski (red. nauk.): Mały słownik kultury świata arabskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1971, s. 32.