Ahatanhiel Juchymowycz Krymski, ukr. Агатангел Юхимович Кримський, pol. Agatangel Krymski, ps. lit. A. Chwańko (urodzony 3 stycznia?/15 stycznia 1871 we Włodzimierzu, zmarł 25 stycznia 1942 w Kustanaju) był ukraińskim uczonym, specjalistą w dziedzinie literaturoznawstwa, etnologii, historii, poetą, tłumaczem, działaczem społecznym oraz poliglotą.
Życiorys
Urodził się w tatarskiej rodzinie na Wołyniu. Ukończył kolegium w Kijowie oraz Łazariewski Instytut Języków Wschodnich w Moskwie, gdzie w latach 1910-1918 zajmował stanowisko profesora filologii arabskiej i tureckiej oraz historii Wschodu. Mimo zamieszkania w Moskwie, aktywnie uczestniczył w życiu ukraińskiego społeczeństwa. W latach 1896–1898 spędził czas w Syrii i Libii, aby poszerzyć swoją wiedzę z zakresu orientalistyki. Po rewolucji bolszewickiej w 1918 roku wrócił do Kijowa. Był jednym z współorganizatorów Wszechukraińskiej Akademii Nauk, która powstała z inicjatywy Pawła Skoropadskiego, oraz pełnił funkcję sekretarza naukowego akademii w latach 1918-1928. Prowadził intensywną działalność pedagogiczną i oświatową, kierując Katedrą Wschodoznawstwa na Uniwersytecie Kijowskim.
W tym okresie stworzył wiele znaczących prac dotyczących historii literatury arabskiej, perskiej, tureckiej oraz wielu innych krajów Bliskiego i Środkowego Wschodu. Ahatanheł Krymski był również jednym z redaktorów Wielkiego Słownika Języka Ukraińskiego, którego prace zostały przerwane przez interwencję rosyjskiej cenzury. Opracował kluczowe zasady ukraińskiej ortografii, a jego osiągnięcia w dziedzinie filologii ukraińskiej uczyniły go wybitną postacią swojego czasu. Otrzymał tytuł akademika Wszechukraińskiej Akademii Nauk i przekazał swoją bibliotekę, liczącą około 30 tys. woluminów, tej instytucji.
Krymski był orędownikiem niezależności języka ukraińskiego, a jego poglądy polityczne kształtowały się pod wpływem takich postaci jak Iwan Franko, Mychajło Drahomanow, Łesia Ukrainka oraz Borys Hriczenko. Zyskał uznanie jako poeta liryk, autor egzotycznych wierszy zawartych w zbiorze „Palmowe Hill’a” (Zwenihorodka, 1902, wyd. 2) oraz prozaik, który napisał zbiory opowiadań: „Povistky i ekskizy z ukrains’koho żitt’a” (1895, wyd. 3), „Zwenihorod’ka” (1904) oraz „Bejruts’ki opovidann’a” (Kijów, 1906). Jest również autorem powieści „Andrij Lahos’kyj” (Lwów 1905). A. Krymski był pierwszym znanym ukraińskim pisarzem, który otwarcie przyznał się do swojej orientacji homoseksualnej.
W 1930 roku Ahatanheł Krymski stracił łaskę władzy sowieckiej w związku z tzw. procesem pokazowym Związku Wyzwolenia Ukrainy (mistyfikacja OGPU). Został usunięty z pozycji sekretarza Akademii Nauk i praktycznie całkowicie odsunięty od działalności naukowej. Z początkiem II wojny światowej, gdy Moskwa zaczęła poszukiwać specjalistów w dziedzinie Wschodu, został przywrócony do łask i odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy. Po ataku III Rzeszy na ZSRR władze sowieckie nakazały Krymskiemu ewakuację na wschód do Ufy, jednak nie zastosował się do tego rozkazu i udał się do rodzinnej Zwenihorodki. 20 lipca 1941 roku został aresztowany przez NKWD, oskarżony o działalność antysowiecką i próbę stworzenia burżuazyjnego państwa ukraińskiego. Po aresztowaniu trafił do więzienia NKWD w Kustanaju, gdzie zmarł 25 stycznia 1942 roku w szpitalu więziennym.
Najważniejsze prace naukowe
Z zakresu historii i kultury państw arabskich
seria: „Trudy po vostokovedeniju, izd. Lazarevskogo instituta vostochnyx jazykov”, w skład której wchodzą m.in.:
- „Istorija arabov i arabskoj literatury, svetskoj i duhovnoj” (Moskwa, 1903)
- „Istorija musul’manstva” (Moskwa, 1904-1912)
- „Istorija Persii, eja literatury i derviseskoj teosofii” (Moskwa, 1909-1912)
- „Istorija Turcii i jeja literatury ot razcveta di nacala upadka” (Moskwa, 1910)
- Monografie historyczno-literackie poświęcone m.in. wielkiej antologii arabskiej epiki heroicznej Hamasa, zebranej przez Abu Tammana, oraz perskiemu XIV-wiecznemu poecie Hafizowi (Shams al-Din Muhammad)
Z zakresu historii literatury i języka ukraińskiego, folkloru i etnografii
- „Narodni kazki i vigadki – za Kloustonom. Jak voni blukajut ta perevertajut’sja” (Lwów, 1896)
- „O malorusskich otglagol’nych sushhestvitel’nych na enn’e i inn’e” (Moskwa, 1900)
- „Filologija i Pogodinskaja gipoteza. Sud’by kievskogo malorusskogo narechija XI – XVI vekov” (Kijów, 1904)
- „Ukrainskaja gramatika” (Moskwa, 1907-1908)
Bibliografia
Кримський Агатангел Юхимович w: Енциклопедія історії України: Т. 5. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. – Київ 2008, Wyd. «Наукова думка». ISBN 966-00-0632-2.
Енциклопедія українознавства, Lwów 1993, t. 3, s. 1184