Agusta A129 Mangusta (AW129) to śmigłowiec szturmowy, który jest produkowany przez włoską firmę Agusta, a obecnie przez AgustaWestland, będącą częścią koncernu Leonardo S.p.A.
Jest to pierwszy śmigłowiec szturmowy zaprojektowany i wyprodukowany w całości w Europie. Jego podstawowa wersja została opracowana w latach 80. XX wieku, jednak nie zdobyła dużej popularności, trafiając tylko do włoskiej armii. Był to typowy niszczyciel czołgów, uzbrojony jedynie w przeciwpancerne pociski kierowane (ppk). W latach 90. XX wieku śmigłowiec przeszedł modernizację, w wyniku której zyskał dodatkowe uzbrojenie w postaci niekierowanych pocisków rakietowych oraz ruchomego działka zamontowanego z przodu. Te rozwiązania zastosowano w modernizacji śmigłowców A129 dla włoskiej armii.
W 2007 roku A129 wygrał przetarg na dostawę śmigłowca szturmowego dla tureckiej armii. Zgodnie z umową podpisaną na 50 zmodernizowanych śmigłowców (oznaczonych jako T-129 ATAK), miały one być produkowane w Turcji. Turcja uzyskała również prawo do eksportu tej zmodyfikowanej wersji za granicę, z wyłączeniem Włoch i Wielkiej Brytanii.
Historia
A129 Mangusta
Prace nad śmigłowcem przeciwpancernym A129 rozpoczęto w 1978 roku na zlecenie włoskiej armii. W początkowej fazie wykorzystywano śmigłowiec A109 do badań. W marcu 1983 roku firma Agusta otrzymała zamówienie na budowę czterech latających prototypów.
Pierwszy prototyp Mangusty (oznaczony jako P1) zadebiutował w locie 15 września 1983 roku na fabrycznym lotnisku Cascina Costa. Prototyp P1 był przeznaczony wyłącznie do prób w locie i nie miał zaawansowanych systemów awionicznych. Prototyp P3, wyposażony w pełną awionikę i przeznaczony do prób operacyjnych, zadebiutował w locie 23 maja 1985 roku. Ostateczny prototyp, w pełni uzbrojony (P4), wykonał swój pierwszy lot 18 lipca 1986 roku.
W latach 1986-1987 przeprowadzono testy uzbrojenia oraz testy wytrzymałościowe, w trakcie których prototyp P3 został zniszczony w teście zderzeniowym.
W grudniu 1987 roku złożono pierwsze zamówienie na 15 egzemplarzy A-129 w wersji przeciwpancernej. Po dodatkowych testach uzbrojenia i systemów celowniczych, jesienią 1990 roku pierwsze śmigłowce Mangusta weszły do służby w armii włoskiej. Zbudowano łącznie 45 śmigłowców w wersji podstawowej, a dalsze zamówienia zostały anulowane w związku z cięciami wydatków na obronność po zakończeniu zimnej wojny.
A129 International
Dalszy rozwój śmigłowca był podyktowany chęcią zainteresowania nim klientów zagranicznych. W początkowych latach eksploatacji A129 ujawniono pewne wady, w tym brak działka, które zwiększyłoby jego uniwersalność oraz niewystarczające dostosowanie do nocnych operacji z użyciem gogli noktowizyjnych. W 1991 roku rozpoczęto prace nad ulepszoną wersją, oznaczoną jako A129 International (A129I), skierowaną na rynki eksportowe. W nowym modelu zastosowano silniki Allison LHTEC CTS 800-2 o mocy 1016 kW każdy oraz wzmocnioną przekładnię główną, co pozwoliło zwiększyć masę startową do 4800 kg. Zainstalowano również wieżyczkę z wkm kal. 12,7 mm Lucas. Prototyp oblatano w styczniu 1995 roku, a w 1996 roku zmieniono uzbrojenie strzeleckie na działko TM 197 B kal. 20 mm oraz wprowadzono nowy pięciołopatowy wirnik i nową awionikę. W 1996 roku powstał drugi prototyp A129I, który był promowany m.in. w Korei Południowej i Australii, ale nie znalazł nabywców.
A129 CBT (AH-129C)
W drugiej połowie lat 90. opracowano również modernizację śmigłowców A129 Mangusta, oznaczoną jako A129 CBT (A129 da Combattimento), bazującą na rozwiązaniach wersji International. Zachowano silniki Rolls-Royce Gem 2 Mk.1004D, ale wprowadzono nową, mocniejszą przekładnię główną oraz pięciołopatowy wirnik i dwułopatowy wirnik ogonowy o zwiększonej prędkości obrotu. Masa startowa wzrosła do 4600 kg. Zainstalowano działko M197 w ruchomym stanowisku OtoBreda TM197B, a także aktywne i pasywne systemy samoobrony oraz zmodernizowano wyposażenie. Pociski ppanc TOW-2A/B pozostały jako główne uzbrojenie, a dodatkowo wprowadzono wyrzutnie niekierowanych pocisków rakietowych kal. 70 mm lub 81 mm oraz pociski powietrze-powietrze bliskiego zasięgu FIM-92 Stinger.
W 1999 roku Agusta otrzymała zamówienie na piętnaście śmigłowców w standardzie A129 CBT od włoskiej armii. W 2002 roku podpisano kolejną umowę na modernizację 45 śmigłowców A129 Mangusta do standardu A129 CBT, a pierwsze dostarczono w październiku 2002 roku. Program zakończono w 2008 roku po zmodernizowaniu 42 maszyn. Po połączeniu firm Agusta i Westland w 2000 roku, oznaczenie zmieniono na AW129 CBT, a następnie na wojskowe AH-129C.
AW129D (AH-129D)
Nową włoską modernizacją stała się AW129D, w której wprowadzono nowy system obserwacji i uzbrojenia, w tym pociski Spike ER. Główną zmianą była nowa głowica obserwacyjno-celownicza produkcji izraelskiej Rafael Toplite III, umieszczona w nosie kadłuba, z laserowym dalmierzem i podświetlaczem celu. Głowica ma formę kuli, w przeciwieństwie do wcześniejszej walcowatej. Testy pierwszego zmodernizowanego śmigłowca rozpoczęły się we wrześniu 2013 roku, a zmodernizowano 32 śmigłowce.
T-129 ATAK
W 2007 roku Agusta wygrała przetarg na nowy turecki śmigłowiec uderzeniowo-rozpoznawczy. 7 września 2007 roku podpisano umowę na dostawę pięćdziesięciu śmigłowców A129, zmodyfikowanych do tureckich potrzeb i montowanych w zakładach Turkish Aerospace Industries (TAI) z wykorzystaniem tureckich podzespołów. W ramach umowy TAI uzyskało prawo do eksportu tego wariantu za granicę, z wyłączeniem Włoch i Wielkiej Brytanii. Turecki producent planuje wyprodukować 60 maszyn w wersji A (przejściowej) i wersji B (docelowej). W porównaniu do włoskiego wariantu, tureckie śmigłowce różnią się wizualnie większą głowicą obserwacyjno-celowniczą AselFLIR-300T, która zawiera kamerę podczerwieni, dwie kamery światła dziennego, dalmierz laserowy i podświetlacz laserowy. Napęd zapewniają silniki LHTEC CTS800-4A o mocy startowej 1361 KM (1014 kW), a maksymalna masa startowa wynosi 5000 kg. W wersji A uzbrojenie obejmuje działko 20 mm oraz wyrzutnie niekierowanych pocisków rakietowych kal. 70 mm, a w wersji B pociski przeciwpancerne UMTAS (Mizrak-U), pociski kierowane laserowo Cirit oraz przeciwlotnicze Stinger.
Pierwszy oblot prototypu T129 miał miejsce 28 września 2009 roku w zakładach AgustaWestland w Vergiate. 19 marca 2010 roku podczas testów rozbił się prototyp, ale obaj piloci odnieśli jedynie lekkie obrażenia.
Oblot pierwszego prototypu zmontowanego w tureckich zakładach TAI odbył się 18 sierpnia 2011 roku. Pierwsza seria maszyn T129A Mangusta, wyprodukowanych w Turcji, została uroczyście przekazana tureckim siłom zbrojnym 10 czerwca 2014 roku. Początkowo planowano to na 22 kwietnia 2014 roku, a dwa dni wcześniej producent TAI ogłosił, że śmigłowce miały za sobą już 3000 godzin nalotu, podczas których realizowane były próby wyposażenia i konstrukcji.
Konstrukcja
A129 został zaprojektowany jako lekki śmigłowiec przeciwpancerny dla włoskiej armii, dlatego początkowo nie miał opancerzenia, a jego jedynym uzbrojeniem były przeciwpancerne pociski kierowane. W tamtym czasie był najlżejszym śmigłowcem szturmowym na świecie. Brak opancerzenia rekompensowały małe wymiary oraz niskie wskaźniki wykrywalności termicznej, akustycznej i radarowej (znacznie niższe niż w AH-64).
Mangusta została zbudowana w klasycznej koncepcji śmigłowca bojowego. Kabina załogi jest w układzie tandem (operator uzbrojenia z przodu, pilot z tyłu), a kadłub śmigłowca jest wąski, z uzbrojeniem przenoszonym na bocznych wspornikach w kształcie skrzydeł.
Duża część konstrukcji wykonana jest z kompozytów (m.in. przód kadłuba i belka ogonowa). Śmigłowiec ma klasyczne podwozie kołowe z kółkiem ogonowym oraz czterołopatowy wirnik, który wyposażono w nowoczesny system redukcji wibracji. Łopaty wirnika są odporne na trafienia pociskami kal. 12,7 mm oraz częściowo 23 mm, a także są w stanie przełamać gałęzie drzew o grubości do 15 cm. Wirnik napędzany jest przez dwa silniki Rolls-Royce Gem 2-2 Mk 1004D, każdy o mocy 708 kW (według innych danych, maksymalna moc ciągła wynosi 608 kW / 825 KM, a moc startowa 657 kW / 881 KM). Silniki są produkowane na licencji przez firmę Piaggio. Przekładnia główna przenosi moc 969 kW (1300 KM) w wersji podstawowej oraz 1268 kW (1700 KM) w wersji CBT. Zbiorniki paliwa mają podwójne zasilanie, są wyłożone masą samozasklepiającą oraz wyposażone w system wypełniania neutralną pianą, co ma na celu ograniczenie ryzyka zapłonu i eksplozji.
Śmigłowiec spełnia standard MIL STD 1290 dotyczący przeżywalności załogi w przypadku niekontrolowanego zderzenia z ziemią. Główne podwozie wytrzymuje uderzenie z prędkością 4,57 m/s, nie przekraczając limitów wytrzymałościowych kadłuba. Mangusta zapewnia pilotom 90% szansę przeżycia upadku z prędkością pionową do 11,2 m/s i poziomą do 13,1 m/s. Płatowiec jest odporny na przeciążenia 3,5g i -1g.
W wersji A129 International kabina została zmodernizowana do standardu glass cockpit, a zastosowano także nowsze silniki LHTEC CTS 800-2, nową przekładnię oraz pięciołopatowy wirnik.
Uzbrojenie
Dla potrzeb eksportowych opracowano wersję A129 Mangusta International, która zapewniała lepszą uniwersalność, siłę ognia oraz nowocześniejszą awionikę przy niższych kosztach niż pierwowzór.
A129 może być wykorzystywany jako śmigłowiec przeciwpancerny, rozpoznawczy, eskortowy, a także do wsparcia ogniowego i obrony przeciwlotniczej.
Ponieważ projektowano go jako śmigłowiec przeciwpancerny, w pierwotnej wersji jego uzbrojenie składało się z ośmiu wyrzutni ppk. Początkowo planowano użycie pocisków AGM-114 Hellfire, jednak z powodu kosztów zdecydowano się na pociski TOW.
W A129 International i kolejnych wersjach wprowadzono ruchome działko M197 kal. 20 mm w ruchomej wieżyczce pod nosem kadłuba. Działko ma zakres ruchu 200° w poziomie i -50° ÷ +20° w pionie, z szybkostrzelnością 750 strzałów na minutę. Magazyn mieści 500 nabojów, a amunicja jest umieszczona w charakterystycznej listwie biegnącej po lewej stronie kadłuba. Dodatkowo uzbrojenie wzbogacono o pociski powietrze-powietrze Stinger.
Zastosowanie bojowe
Pierwsze śmigłowce A129 Mangusta trafiły do armii włoskiej w 1990 roku, początkowo do pułku szkoleniowego, a później do jednostek operacyjnych. Mangusty zadebiutowały bojowo w 1993 roku podczas misji ONZ w Somalii, gdzie wysłano trzy śmigłowce w ramach włoskiego kontyngentu. Ich zadaniem było eskortowanie nieuzbrojonych śmigłowców transportowych i konwojów naziemnych oraz sporadyczne wsparcie ogniowe innych jednostek.
Kolejnym konfliktem, w którym brały udział Mangusty, była interwencja w Albanii w czasie kryzysu gospodarczego. Śmigłowce A129 wykonywały misje rozpoznawcze, eskortowe oraz „demonstracji siły”.
Od 2007 roku Mangusty były również używane w operacjach w Afganistanie. W letnich miesiącach musiały jednak operować w górzystym terenie z ograniczonym uzbrojeniem i dodatkowymi zbiornikami paliwa.
Śmigłowce T129 zostały użyte bojowo podczas nieudanego zamachu stanu w Turcji w lipcu 2016 roku, wspierając działania puczystów.
W toku eksploatacji zwrócono uwagę na niewystarczającą moc silników, co zmuszało do latania z ograniczonym uzbrojeniem w gorącym klimacie i ograniczało osiągi. W 2021 roku włoskie lotnictwo dysponowało nadal 48 śmigłowcami, w tym 32 AH-129D.
Warianty i modyfikacje
Seryjne
A129 Mangusta – pierwsza wersja produkcyjna, z dwoma silnikami turbowałowymi Rolls-Royce Gem 2.
A129 Mangusta International – zmodernizowana wersja z pięciołopatowym wirnikiem, ruchomą wieżyczką z uzbrojeniem, możliwością odpalania pocisków Hellfire i TOW, nowymi silnikami LHTEC CTS 800-2. W 2007 roku przemianowana na AW129.
A129 CBT – modernizacja A129 Mangusta opracowana w drugiej połowie lat 90. dla włoskiej armii, wykorzystująca rozwiązania z wersji A129 International z zachowaniem starszych silników Gem oraz dodaniem nowego systemu transmisji mocy. Masa startowa wzrosła do 4600 kg, a uzbrojenie wzbogacono o działko TM 197 B i pociski powietrze-powietrze Stinger.
T129 ATAK (znany również jako Agusta A129CTB) – zmodernizowana wersja A129 Mangusta International, opracowana dla tureckich wojsk lądowych w latach 2008-2012. Turecka wersja dysponuje mocniejszymi silnikami LHTEC T800 oraz nowocześniejszymi systemami uzbrojenia i awioniką w porównaniu do wcześniejszej wersji.
Projekty i prototypy
A129 Tonal – współpraca firm Agusta, Fokker, CASA i Westland, rozwinięcie A129 Mangusta. Program anulowano w 1990 roku.
A129 ASV – wersja pokładowa uzbrojona w kierowane pociski rakietowe powietrze-woda oraz wyposażona w radar.
A139 Utility (znany również jako LBH) – 10-miejscowy śmigłowiec transportowy opracowywany w latach 1991-1992, jednak nie przeszedł poza etap makiety w skali 1:1. Program anulowano w kwietniu 1992 roku.
Użytkownicy
Włochy: Włoskie wojska lądowe – łącznie 60 sztuk (A129 Mangusta od 1990 i A129 CBT od 2002).
Turcja: 9 sztuk w wersji podstawowej, zamówienie na 51 sztuk w wersji T-129 ATAK. Produkcja miała rozpocząć się w 2013 roku.
Zobacz też
Bell AH-1 Cobra
Eurocopter Tiger
Mi-28
Denel Rooivalk
Przypisy
Bibliografia
Dariusz Piotrowski. Śmigłowiec szturmowy A-129 Mangusta. „Technika Wojskowa”. 1/1991, s. 19-20, maj 1991. Warszawa: Technika Wojskowa s.c.
Miłosz Rusiecki. Mangusta. „Nowa Technika Wojskowa”. 4/2000, s. 33-43, kwiecień 2000. Warszawa: Magnum-X Sp. z o.o. ISSN 1230-1655.
Michał Gajzler. Rozwojowe wersje AW129 Mangusta. „Nowa Technika Wojskowa”. 9/2015, wrzesień 2015. Warszawa: Magnum-X. ISSN 1230-1655.
Michał Gajzler. Schyłek Mangusty, narodziny AW249. „Nowa Technika Wojskowa”. 5/2021, maj 2021. Warszawa: Magnum-X. ISSN 1230-1655.
Linki zewnętrzne
Strona firmy Agusta: agustawestland.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-26)].
