Agudat Israel

Agudat Israel (hebr. Związek Izraela, אגודת ישראל), Agudas Jisroel (jid.) lub Aguda – międzynarodowa organizacja polityczna ultraortodoksji żydowskiej, powstała w 1912 roku. Jako partia polityczna funkcjonowała w wielu krajach, w tym w Polsce do 1939 roku, a później także w Izraelu. Ruchy Agudat Israel w różnych państwach tworzą Światową Federację Agudat Israel.

Początki

Agudat Israel została założona podczas konferencji, która miała miejsce w dniach 27-29 maja 1912 w Katowicach. Inicjatywę stworzenia tej organizacji podjęli wówczas niemieccy neoortodoksi, którzy opuścili ruch syjonistyczny z powodu sprzeciwu wobec programu kulturowego zaakceptowanego na X Światowym Kongresie Syjonistycznym w 1911 roku, który promował zachodnioeuropejską wiedzę i kulturę. To wywołało opór ortodoksów z terenów polskich i litewskich. Warunki uczestnictwa w ruchu określił w 18 punktach rabin Chaim Sołowiejczyk.

W Polsce

Do I wojny światowej dominacja w ruchu należała do ortodoksów niemieckich. W 1916 roku niemieckie władze okupacyjne wysłały do Królestwa Kongresowego Emanuela Carlebacha i Pinchasa Kohna, aby założyć tutaj filię organizacji, która wykazywałaby ugodowość w relacjach z państwem. Dzięki ich działaniom powstała Agudat ha-Ortodoksim (hebr. Związek Ortodoksów) w Królestwie Polskim, znana także jako Organizacja Żydów Ortodoksów w Polsce. Organizacja ta nawiązała współpracę z lokalnymi ortodoksami, w tym z cadykiem z Góry Kalwarii – Abrahamem Mordechajem Alterem (cadyk w latach 1905-1948), który był jednym z jej współzałożycieli w Polsce.

Dwudziestolecie międzywojenne

Po I wojnie światowej Agudat Israel w Polsce przekształciła się w masową organizację Żydów ortodoksyjnych, a polscy rabini zaczęli odgrywać wiodącą rolę w światowym ruchu – Centrala do Spraw Wyznaniowych miała siedzibę w Warszawie. Od 1918 roku organizacja zaczęła funkcjonować w Polsce pod nazwą Agudas Szlojmej Emunej Jisroel (jid. Związek Prawdziwie Wiernych Izraela). W okresie międzywojennym Agudat Israel kładła nacisk na zachowanie tradycyjnej postawy w sprawach judaizmu, propagując umacnianie zasad religijnych oraz obronę praw obywatelskich. Jej członkowie angażowali się również w działalność filantropijną. Początkowo organizacja była niechętna syjonizmowi, jednak z czasem przekształciła swoje stanowisko w ostrożną akceptację idei żydowskiego odrodzenia w Palestynie, pod warunkiem przestrzegania wszystkich praw religijnych. Agudat Israel uznawała hebrajski za język święty, natomiast jidysz traktowała jako język codzienny. Dążyła do wzmocnienia pozycji gmin żydowskich (kahałów), nadając im charakter wyznaniowy. W skład władz organizacji wchodziła Rada Rabinów (hebr. Moecet Gedolej ha-Tora), będąca najwyższym autorytetem w sprawach halachicznych.

Agudat Israel wystawiała swoich kandydatów do wyborów do Sejmu i Senatu. Z niechęcią odnosiła się do wszelkich akcji antyrządowych, dlatego po zamachu majowym udało jej się zapewnić miejsca dla swoich przedstawicieli na listach sanacyjnego Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W polskim parlamencie z ramienia Agudat Israel zasiadali m.in. Aleksander Zusia Friedman, Meir Szapiro, Lejb Mincberg z Łodzi, Josef Nechemia Kornitzer z Krakowa oraz Aaron Lewin z Rzeszowa.

Organizacja była zdominowana przez cadyków, zwłaszcza tych z dynastii z Góry Kalwarii. To doprowadziło do rozłamu – w 1931 roku cadyk z Bełza stworzył własną partię Machzikej ha-Dat, a cadyk z Aleksandrowa – Kneset Israel. Agudat Israel miała również pokrewne organizacje, w tym związki młodzieżowe – Ceirej Emunej Jisroel (jid. Młodzież Wierna Izraelowi) i Ceirej Agudas Isroel (jid. Młodzież Związku Izraela), organizację robotniczą – Poalej Emunej Jisroel (jid. Robotnicy Wierni Izraelowi), kobiecą – Bnojs Agudas Jisroel (jid. Córki Związku Izraela) i uczniowską – Pirchej Agudas Jisroel (jid. Kwiaty Związku Izraela). Związek miał także duże wpływy w tradycyjnych żydowskich bractwach dobroczynnych i wspierał rozwój szkolnictwa religijnego. Głównym organem prasowym organizacji był założony w 1919 roku dziennik Der Jud, który w 1929 roku zmienił nazwę na Dos Jidisze Togbłat (redagowany m.in. przez rabina Izaaka Meira Lewina).

Podczas i po II wojnie światowej

W obliczu wybuchu II wojny światowej Agudat Israel, podobnie jak inne ortodoksyjne organizacje żydowskie, wezwała Żydów do obrony Rzeczypospolitej przed niemieckim najeźdźcą. W czasie okupacji wielu działaczy organizacji angażowało się w działania związane z opieką społeczną, ochroną zdrowia oraz organizacją nielegalnego szkolnictwa żydowskiego. Wiele energii poświęcali na przestrzeganie zasad prawa religijnego w trudnych warunkach okupacyjnych. Niektórzy członkowie Agudat Israel brali także udział w pracach Judenratów oraz działalności konspiracyjnej. Szeregi organizacji zostały zdziesiątkowane podczas holokaustu.

Po wojnie, w marcu 1947 roku, Agudat Israel wysłała oficjalne pismo do władz komunistycznych z prośbą o zgodę na wznowienie działalności. Zostało to jednak odrzucone w związku z walką aparatu państwowego z wszelkimi wyznaniami religijnymi. Mimo to, działalność członków Agudat Israel była nieoficjalnie tolerowana przez władze do 1950 roku. Pracowali oni w Żydowskich Kongregacjach Wyznaniowych, wysyłali emisariuszy do Związku Radzieckiego, którzy pomagali w repatriacji Żydów, którzy tam pozostawali. Organizacja prowadziła również poszukiwania dzieci ocalałych z holokaustu, które przebywały poza środowiskiem żydowskim, w celu zapobieżenia ich odejściu od judaizmu. Członkowie Agudat Israel często wchodzili w konflikty z syjonistyczno-ortodoksyjną organizacją Mizrachi i nie uznawali utworzonego przez władze Centralnego Komitetu Żydów Polskich. W wyniku tego niemal wszyscy wyjechali z Polski, a działalność organizacji w kraju ustała.

W USA

Pierwsze struktury Agudat Israel zaczęły pojawiać się w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX wieku. Jednym z głównych liderów organizacji w USA był rabin Eliezer Silver, pochodzący z Litwy. Pierwsza konferencja Agudat Israel w Stanach Zjednoczonych odbyła się w 1939 roku. Po holokauście, znaczna część ocalałych ortodoksów emigrowała z Europy do Ameryki, a ich liczba rosła wraz z rozwojem społeczności chasydzkich w USA.

Liderami Agudat Israel w USA byli m.in. Elimelech Tress, jego kuzyn Moshe Sherer, Shmuel Bloom, a od 2008 roku dyrektorem wykonawczym organizacji jest Leibish Becker. Oficjalnie działania Agudat Israel są kierowane przez Radę Mędrców Tory, składającą się z szefów jesziw i rabinów chasydzkich, którzy stoją na czele dynastii lub organizacji. Rada ta wyznacza kierunek działalności organizacji, opierając się na własnej interpretacji Tory.

W 2007 roku Agudat Israel znalazła się wśród 530 organizacji z Nowego Jorku, które otrzymują część z 30 milionów dolarów, przeznaczanych rocznie przez fundację Carnegie Corporation na rozwój podmiotów promujących wiedzę i zrozumienie.

Główna siedziba organizacji w USA znajduje się na nowojorskim Manhattanie, a większość jej członków mieszka w Nowym Jorku i New Jersey. W związku z dynamicznym rozwojem judaizmu ortodoksyjnego w wielu częściach kraju, Agudat Israel posiada również biura w Chicago, Minneapolis, Saint Louis, a także w stanach Ohio, Maryland, Teksas, Floryda i Kalifornia. Oprócz działalności religijnej i dobroczynnej, wyznaczeni członkowie organizacji w każdym z tych miejsc lobbują lokalne władze we wszystkich aspektach prawodawstwa, które mogą mieć wpływ na ortodoksyjny judaizm.

Agudat Israel w USA dysponuje własnymi synagogami, szkołami, siecią placówek dobroczynnych, które wspierają biednych, starszych i niepełnosprawnych. Organizuje także letnie obozy dla młodzieży.

W Izraelu

Agudat Israel początkowo była sceptyczna wobec idei budowy żydowskiego państwa w Palestynie. Postulowała prowadzenie osadnictwa na tych terenach, jednak nie promowała idei utworzenia państwowości. W latach poprzedzających powstanie Izraela, organizacja prowadziła politykę antysyjonistyczną, utrzymując dobre relacje z arabskimi nacjonalistami. Po 1948 roku sytuacja uległa drastycznej zmianie. Przywódca państwa Izrael, Dawid Ben Gurion, zawarł z ortodoksami religijnymi nieformalne porozumienie. Zgodnie z jego postanowieniami, ortodoksi zobowiązali się do wspierania istnienia państwa żydowskiego w zamian za uwzględnienie w prawodawstwie postanowień Halachy (np. szabat jako dzień wolny od pracy, koszerne jedzenie w wojsku, nieuznawanie przez państwo świeckich ślubów itd.). Członkowie Agudat Israel wzięli udział w wyborach do Knesetu w 1949 roku. Kandydaci partii startowali z wspólnej listy Frontu Religijnego, który łączył ugrupowania religijne. Po utworzeniu rządu, rabin Izaak Meir Lewin został ministrem opieki społecznej. Od początku lat 50. aż do 1977 roku, kiedy do władzy doszedł prawicowy Likud, ugrupowanie to pozostawało w opozycji do kolejnych rządów.

W 1984 roku doszło do pierwszego rozłamu w partii – rabin Ovadia Yosef utworzył ugrupowanie sefardyjskich ortodoksów, Szas. Wkrótce nowa partia zyskała znacznie większą popularność niż Agudat Israel i regularnie wchodziła w skład kolejnych koalicji rządowych.

W 1988 roku od Agudat Israel odszedł rabin Elazar Schach, lider grupy niechasydzkich ortodoksów – mitnagdim, i stworzył nowe ugrupowanie religijne – Sztandar Tory (Degel Ha-Tora). Obie partie połączyły się ponownie w 1992 roku, tworząc ugrupowanie Zjednoczony Judaizm Tory (Jahadut ha-Tora).

W styczniu 2004 roku między poszczególnymi podmiotami wchodzącymi w skład Partii Tory doszło do sporu dotyczącego przystąpienia do rządu Ariela Szarona. Trwały wtedy negocjacje z liderem Sztandaru Tory, rabinem Josefem Szalomem Eljasziwem. Ustalono, że pięciu deputowanych poczeka trzy miesiące przed objęciem posad rządowych. Rabbi Ja’akow Rjeh Alter z dynastii z Góry Kalwarii (Ger) zażądał jednak, aby członkowie Agudat Israel natychmiast weszli do gabinetu. Partnerzy ze Sztandaru Tory oskarżyli ich o brak szacunku dla osoby Eljasziwa. Mimo to, Ja’akow Litzman zaakceptował oferowane mu stanowisko szefa parlamentarnej komisji finansów, co doprowadziło do rozłamu w partii – członkowie Sztandaru Tory opuścili ugrupowanie, kończąc dwunastoletnią bliską współpracę.

W grudniu 2005 roku odbyło się spotkanie przedstawicieli obu ugrupowań, którego celem było poprawienie atmosfery w relacjach między nimi oraz omówienie możliwości ponownej współpracy przed wyborami w marcu 2006 roku. Głównym problemem pozostała kwestia przyznawania miejsc na liście wyborczej. Sztandar Tory domagał się, aby obie partie otrzymały równą liczbę miejsc (w przeszłości Agudat Israel dostawała nieco więcej miejsc niż jej partner).

Na początku lutego 2006 roku Sztandar Tory i Agudat Israel postanowiły utworzyć wspólne ugrupowanie, mimo że problem przyznania szóstej pozycji na liście wyborczej nadal pozostawał nierozwiązany. Ostatecznie osiągnięto kompromis – postanowiono, że przysługujące miejsce w Knesecie będzie obsadzane na zasadzie rotacji (podobnie jak piąta pozycja w poprzedniej kadencji, którą dzieliły ze sobą dynastie Belz i Wyżnica). To porozumienie umożliwiło wystawienie wspólnej listy. Mimo to, dynastia Belz była niezadowolona, gdyż musiała poświęcić część swojej reprezentacji parlamentarnej dla dobra całej partii. Po wyborach ugrupowaniu udało się zdobyć 6 mandatów, co oznaczało wzrost liczby miejsc w Knesecie o jeden, przy czym Agudat Israel obsadziła 4 miejsca.

Politycy Agudat Israel

Posłowie w drugim Knesecie

Posłowie wybrani w wyborach w 1951 roku: Awraham Deutsch, Szelomo Lorincz, Izaak Meir Lewin. W trakcie kadencji do Knesetu wszedł: Zalman Ben Ja’akow.

Zobacz też

Projekt osiedlenia Żydów europejskich na Madagaskarze

Przypisy

Bibliografia

Polski słownik judaistyczny – dzieje, kultura, religia, ludzie, Zofia Z. Borzymińska (oprac.), Rafał R. Żebrowski (oprac.), Natalia N. Aleksiun, t. 1, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003, ISBN 83-7255-126-X, OCLC 749207194. Brak numerów stron w książce.

Fałowski Janusz, Mniejszość żydowska w parlamencie II Rzeczypospolitej: (1922–1939), Kraków 2006.

Flisiak Dominik, Antykomunistyczni Żydzi w Polsce Ludowej. Rzecz o Nowy Izraelita. Biuletyn Informacyjny Ligi Izraelitów w Polsce „Agudat Haisraelim” [w:] Literatura i kultura w życiu człowieka – wybrane motywy, pod red. Eweliny Chodźko i Pauliny Szymczyk, Lublin: Wydawnictwo Naukowe TYGIEL, 2018, s. 249–261.

Flisiak Dominik, Działalność syjonistów-rewizjonistów w Polsce w latach 1944/1945-1950, Lublin 2020.

Rudnicki Szymon, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa 2004.