Agronomia społeczna to ruch społeczno-oświatowy, który ma na celu przekształcenie pozaszkolnego systemu kształcenia rolniczego w metodę zdobywania kwalifikacji oraz doskonalenia zawodowego osób pracujących w rolnictwie.
Początki agronomii społecznej
Agronomia społeczna, jako dyscyplina badająca społeczno-gospodarcze aspekty rozwoju rolnictwa, zaczęła się rozwijać na przełomie XIX i XX wieku. Jej wnioski oparto na analizie sytuacji gospodarstw chłopskich, ich niskiej świadomości społecznej oraz ograniczonym dostępie do edukacji rolniczej.
Władysław Grabski, jeden z głównych twórców agronomii społecznej, określił jej istotę w następujący sposób: „Agronomia społeczna to działalność społeczna opierająca się na inicjatywie prywatnej, zrzeszeniach, instytucjach, samorządzie i państwie, mająca na celu szerzenie wiedzy agronomicznej oraz jej wykorzystanie przez najszersze grupy społeczne”.
Szczepan Miklaszewski podkreślał, że agronomia społeczna to wpływ państwa, samorządu, organizacji rolniczych oraz osób prywatnych, skierowany głównie do drobnych rolników, w celu rozwijania ich samodzielnego myślenia oraz praktycznego stosowania zdobytej wiedzy i własnych przemyśleń.
Antoni Wojtysiak dokonał syntezy definicji agronomii społecznej, uznając, że ma ona charakter zarówno naukowy, jak i społeczny. Jako najmłodsza dziedzina wiedzy rolniczej, jej zakres i metody badawcze będą stopniowo rozwijać się wraz z postępem działań w praktyce.
Wiktor Bronikowski postrzegał agronomię społeczną jako część nauki zajmującej się polityką agrarną i socjologią wsi. W okresie międzywojennym agronomia społeczna była pojmowana jako pozaszkolne formy kształcenia rolników, będąc częścią działalności izb rolniczych, kółek rolniczych oraz niższych szkół rolniczych. Jej fundamenty opierały się na trzech podstawowych filarach: nauce i oświacie rolniczej, instytucjach i organizacjach rolniczych oraz rolnikach-producentach.
Nauczanie agronomii społecznej w okresie międzywojennym
W 1927 roku, z inicjatywy W. Grabskiego, powołano w ramach Zakładu Polityki Agrarnej SGGW Studium Agronomii Społecznej. W ramach tego studium realizowano trzy grupy wykładów i ćwiczeń, obejmujących nauki pedagogiczne, społeczno-ekonomiczne oraz podstawy nauk rolniczych. Uznawano, że jako dziedzina nauk stosowanych powinna odpowiadać wymaganiom życia rolniczego i środowiska wiejskiego.
System agronomii społecznej rozwijał się dzięki różnorodnym metodom organizacyjnym, oświatowym i społeczno-gospodarczym, z udziałem licznych instytucji państwowych, samorządowych oraz organizacji rolniczych, takich jak towarzystwa rolnicze, kółka rolnicze i izby rolnicze. W okresie międzywojennym, nauka i oświata rolnicza były reprezentowane przez szkolnictwo wyższe, instytucje naukowo-badawcze (np. Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego), stacje doświadczalne oraz średnie i niższe szkoły rolnicze.
Ustawa z 1920 roku o ludowych szkołach rolniczych zakładała, że każdy powiat będzie miał dwie publiczne szkoły rolnicze – męską i żeńską. Niestety, cel ten nie został zrealizowany, ponieważ w roku 1936/37 istniało jedynie 128 szkół rolniczych na 264 powiaty. System edukacji rolniczej był wspierany przez nauczycieli szkół, którzy łączyli nauczanie w okresie zimowym z instruktażem w lecie, a także przez instruktorów kółek rolniczych i izb rolniczych, prowadzących powszechne szkolenia dla rolników oraz zespoły przysposobienia rolniczego młodzieży wiejskiej.
Wznowienie systemu agronomii społecznej na przełomie 1956/57 roku
Nowe warunki polityczne uniemożliwiły pełne odtworzenie agronomii społecznej z okresu przedwojennego. Jednakże, zarys tego systemu można dostrzec w reaktywowaniu wielu instytucji państwowych, samorządowych oraz społecznych i zawodowych.
Ważnym krokiem było powstanie masowych organizacji rolniczych, takich jak kółka rolnicze i koła gospodyń wiejskich. Przy kółkach rolniczych formowały się zrzeszenia branżowe oraz zespoły przysposobienia rolniczego. W kolejnych latach, począwszy od 1995 roku, utworzono izby rolnicze. Istotną rolę przypisano również edukacji rolniczej poprzez zakładanie nowych wyższych szkół rolniczych oraz sieci techników i niższych szkół rolniczych, które były uzupełniane przez szkoły przysposobienia rolniczego.
W 1961 roku powołano ośrodki rozwoju postępu rolniczego przy wyższych szkołach rolniczych, na wzór studium agronomii społecznej. Ich celem było koordynowanie prac naukowo-badawczych uczelni rolniczych w kierunku praktycznej użyteczności.
Dodatkowo, instytucje zajmujące się upowszechnianiem postępu w rolnictwie utworzono przy rolniczych instytutach naukowo-badawczych, takich jak IHAR, IUNG, Instytut Ochrony Roślin, Instytut Zootechniki oraz Instytut Weterynarii.
Postęp w dziedzinie rolnictwa wspierany był przez służby instruktorskie i doradcze, w tym gromadzkie i gminne służby rolne oraz wojewódzkie ośrodki postępu rolniczego i doradztwa rolniczego.