Agresja w prawie międzynarodowym
Agresja (łac. aggressio – napaść, natarcie) to w kontekście prawa międzynarodowego termin odnoszący się do zbrojnej napaści (ataków, najazdów) jednego lub kilku państw na inne. Państwo, które jako pierwsze dokonuje aktu agresji, nazywane jest agresorem. Agresja zwykle prowadzi do wybuchu wojny. Ofiara takiego działania ma prawo do samoobrony, a inne państwa mogą jej w tym pomagać.
W prawie międzynarodowym, jak i w polskim, agresja jest zakazana, a jej naruszenie uznawane jest za zbrodnię przeciwko pokojowi. Współczesne prawo międzynarodowe wyklucza możliwość trwałego powiększenia terytorium państwowego w wyniku agresji, ponieważ obszar zdobyty w ten sposób nie może zostać legalnie włączony do terytorium agresora, staje się jedynie terytorium okupowanym.
Definicja
W okresie przełomu XIX i XX wieku sojusze unikały bezpośredniego określenia agresji, ograniczając się do stwierdzeń, że w przypadku napaści ze strony trzeciego państwa, strona napadnięta otrzyma wsparcie, często z zastrzeżeniem, że pomoc ta zostanie udzielona tylko w sytuacji, gdy napaść nie była sprowokowana.
Konwencje tworzące Stały Trybunał Arbitrażowy zobowiązywały państwa do unikania stosowania siły w relacjach międzynarodowych oraz do podejmowania wszelkich starań w celu pokojowego rozwiązywania sporów. Niemniej jednak, ius ad bellum wciąż uważane było za przejaw suwerenności państw. Przykładem agresji była napaść na neutralną Belgię przez armię niemiecką na początku I wojny światowej, co Traktat Wersalski w artykule 227 określał jako najwyższe naruszenie moralności międzynarodowej. Artykuł 231 uznawał, że wojna została wywołana przez agresję Niemiec i ich sprzymierzeńców, natomiast artykuł 232 nakładał na agresora obowiązek naprawienia szkód.
Liga Narodów wielokrotnie próbowała potępić wojny agresywne, jednak bez skutku. Artykuł 10 Paktu nakazywał członkom organizacji pokojowe rozstrzyganie konfliktów. Warto wymienić „Układ o wzajemnej pomocy” z 29 września 1923 roku oraz Protokół Genewski z 2 października 1924 roku, który zezwalał jedynie na prowadzenie wojny obronnej lub działań zbrojnych z upoważnienia Ligi.
W Traktacie z Locarno (1925) w artykule 2.1 remilitaryzacja strefy zdemilitaryzowanej była traktowana na równi z agresją.
W 1928 roku w Paryżu podpisano Pakt Brianda-Kellogga, który zawierał deklarację rezygnacji z wojny jako metody rozwiązywania sporów międzynarodowych. W 1933 roku w Londynie przyjęto Konwencję o określeniu agresji, w której zdefiniowano agresję jako:
- wypowiedzenie wojny innemu państwu,
- napad z użyciem sił zbrojnych na terytorium innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny,
- atak na terytorium, okręty lub samoloty innego państwa,
- blokadę morska wybrzeża lub portów innego państwa,
- wsparcie uzbrojonych grup dokonujących najazdu na terytorium innego państwa oraz odmowa podjęcia działań w celu pozbawienia ich pomocy.
Karta Organizacji Narodów Zjednoczonych (1945) zabrania członkom stosowania groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości któregokolwiek państwa (art. 2.4). W przypadku zagrożenia pokoju, Rada Bezpieczeństwa ma prawo zezwolić na działania zbrojne w celu utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju (art. 39–42). Państwo napadnięte powinno niezwłocznie powiadomić Radę o odparciu napaści (art. 51).
Porozumienie dotyczące Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (1945) w artykule VI(a) definiuje zbrodnie przeciwko pokojowi jako planowanie, przygotowywanie, inicjowanie lub prowadzenie wojny napastniczej, a także współudział w takich działaniach.
W projekcie Międzynarodowego Kodeksu Karnego (1954), opracowanym przez Komisję Prawa Międzynarodowego z inicjatywy Zgromadzenia Ogólnego ONZ, za przestępstwa przeciwko pokojowi uznano m.in.:
- jakiekolwiek akty agresji, w tym użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko innemu państwu, z wyjątkiem samoobrony,
- groźbę agresji,
- przygotowanie sił zbrojnych w celu ich użycia,
- organizowanie uzbrojonych band w celu dokonania agresji,
- działania mające na celu wzniecenie wojny domowej w innym państwie,
- łamanie umów międzynarodowych dotyczących pokoju i bezpieczeństwa.
W Deklaracji Zgromadzenia ONZ 2131/XX z 21 grudnia 1965 roku uznano, że zbrojna interwencja jest równoznaczna z agresją. W kolejnych latach przyjęto szereg rezolucji dotyczących tej kwestii.
14 grudnia 1974 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję Nr 3314 (XXIX), która zawiera definicję agresji, wzorowaną na Konwencji z 1933 roku, ale z pewnymi uzupełnieniami. Definicja ta określa agresję jako użycie siły zbrojnej przez jedno państwo lub grupę państw przeciwko suwerenności terytorialnej lub politycznej innego państwa, niezależnie od tego, czy to państwo jest członkiem ONZ.
Artykuł 1 definiuje agresję jako użycie siły zbrojnej przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości innego państwa w sposób sprzeczny z Kartą Narodów Zjednoczonych. Artykuł 2 stwierdza, że użycie siły zbrojnej przez państwo jako pierwsze jest dowodem na akt agresji, jednak Rada Bezpieczeństwa może uznać, że sytuacja nie kwalifikuje się jako agresja na podstawie innych okoliczności.
W artykule 3 wymieniono przykłady agresji, niezależnie od tego, czy nastąpiło wypowiedzenie wojny, w tym:
- inwazja lub atak na terytorium innego państwa,
- bombardowanie terytorium innego państwa,
- blokada portów przez siły zbrojne,
- atak na siły zbrojne innego państwa,
- niewłaściwe wykorzystanie zgody na obecność sił zbrojnych na terytorium innego państwa,
- wykorzystanie terytorium jednego państwa do dokonania agresji przeciwko innemu,
- wysyłanie band lub grup zbrojnych do innego państwa.
Artykuł 4 umożliwia Radzie Bezpieczeństwa uznanie za agresję także innych aktów, które nie zostały wymienione w artykule 3. Artykuł 5 podkreśla, że nie ma usprawiedliwienia dla agresji, a wszelkie korzyści z niej wynikające są nielegalne. Artykuł 6 zabrania interpretacji rezolucji w sposób sprzeczny z Kartą ONZ. Artykuł 7 zakazuje interpretacji w sposób niezgodny z prawem międzynarodowym, a artykuł 8 nakazuje jednoczesną interpretację całej rezolucji.
Nowelizacja Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego z 2010 roku w art. 8 bis powtarza definicję agresji z artykułu 3 rezolucji z 1974 roku, przy czym lista jest zamknięta, a Rada Bezpieczeństwa nie ma możliwości jej uzupełniania. W porównaniu do wcześniejszych definicji, zrezygnowano z wymogu pierwszego użycia siły, co pozwala Trybunałowi na uwzględnienie zarówno momentu użycia siły, jak i zamiaru napaści (animus aggressionis). Umowę o nowelizacji podpisało 37 państw, w tym Polska, a jej wejście w życie wymaga co najmniej 30 ratyfikacji, co miało miejsce 17 lipca 2018 roku, zgodnie z uchwałą państw stron z 14 grudnia 2017 roku.