Agnostycyzm

Agnostycyzm (z greckiego ἄγνωστος α- a-, bez + γνώσις gnōsis, wiedza; związany z gnostycyzmem) to filozoficzny pogląd, który wyraża przekonanie, że obecnie nie jest możliwe całkowite poznanie rzeczywistości. W kontekście religijnym agnostycyzm odnosi się do niemożności potwierdzenia istnienia Boga lub bogów. Termin ten został wprowadzony przez Thomasa Henry’ego Huxleya. Agnostycyzm przyjmuje różne formy, co oznacza, że agnostyk może być zarówno ateistą, teistą, jak i nie identyfikować się z żadnym z tych stanowisk.

Bertrand Russell w broszurze „Kto to jest agnostyk?” zauważył, że chrześcijanie twierdzą, że wiedzą, iż Bóg istnieje, ateiści są przekonani, że Boga nie ma, natomiast agnostycy przyjmują, że brak jest wystarczających dowodów, by potwierdzić istnienie Boga lub mu zaprzeczyć.

Filozof Jan Hartman zdefiniował agnostycyzm jako postawę intelektualnej uczciwości, mówiąc, że agnostyk mógłby stwierdzić: „gdyby Bóg istniał, oczekiwałby, że będę agnostykiem, ponieważ naprawdę nie wiem. Udawanie, że się wie coś, czego się nie wie, to pycha”.

Najprostsza, choć nie zawsze precyzyjna różnica między agnostykiem a ateistą, polega na stwierdzeniu, że ateista nie wierzy i zaprzecza, podczas gdy agnostyk nie jest pewny istnienia Boga (lub bogów) i nie zaprzecza ich istnieniu.

Etymologia

Termin „agnostyk” został wprowadzony przez Thomasa Henry’ego Huxleya w 1871 roku, aby opisać filozofię sprzeciwiającą się gnostycyzmowi, odnosząc się nie tylko do konkretnej grupy religijnej z początku pierwszego tysiąclecia, ale także do wszelkich twierdzeń duchowych lub mistycznych.

Przywódcy wczesnego Kościoła chrześcijańskiego używali greckiego słowa „gnoza” (wiedza) do określenia „wiedzy duchowej”. Należy zaznaczyć, że agnostycyzm nie jest tożsamy z religijnymi nurtami przeciwstawnymi gnostycyzmowi; te ostatnie często nie mają wiele wspólnego z agnostycyzmem, a Huxley użył tego terminu w sensie ogólnym.

Klasyfikacja agnostycyzmu

Agnostycyzm można podzielić na kilka kategorii. Współczesne wersje obejmują:

Silny agnostycyzm – istnienie Boga lub bogów nie może być udowodnione w żaden sposób i nigdy nie uda się tego udowodnić.
Słaby agnostycyzm – istnienie Boga lub bogów jest obecnie niewiadome, ale może stać się znane w przyszłości, dlatego należy wstrzymać się z oceną.
Agnostyzm teistyczny (religijny) – nie wiadomo, czy bogowie istnieją, ale mimo to w nich wierzy. Odbywa się to z odrzuceniem treści religijnych zawartych w tradycji i świętych księgach, uznawanych za mające wartość poznawczą zbliżoną do legend.
Ateizm agnostyczny – brak wiary w jakiegokolwiek boga, mimo świadomości, że niemożliwe jest udowodnienie nieistnienia bóstw.
Ignostycyzm – pytanie o istnienie Boga jest bezsensowne, ponieważ nie ma weryfikowalnych skutków i powinno być zignorowane.
Teizm agnostyczny – wiara w możliwość istnienia bogów, nie mogąc tego jednak dowieść.

Definicja agnostycyzmu według Richarda Dawkinsa

Richard Dawkins w swojej książce „Bóg urojony” przedstawia siedmiostopniową skalę wiary w Boga lub bogów:

Silny teizm – wierzę i WIEM, że Bóg istnieje.
De facto teizm – nie wiem, czy Bóg istnieje, ale silnie w niego wierzę i żyję w przekonaniu, że tak jest.
Słaby teizm – nie jestem pewien, czy Bóg istnieje, ale wierzę w niego.
Agnostycyzm – istnienie Boga i jego nieistnienie są tak samo niemożliwe do udowodnienia.
Słaby ateizm – nie wiem, czy Bóg istnieje, ale jestem sceptyczny.
De facto ateizm – nie mam pewności, ale uważałem, że Bóg jest mało prawdopodobny.
Silny ateizm – jestem pewny, że Boga nie ma.

Agnostycyzm a poznanie

Agnostycyzm filozoficzny odnosi się do ludzkiego poznania, głosząc, że jest ono ograniczone i nie dostarcza obiektywnej wiedzy o rzeczywistości, lub że nie możemy zweryfikować jej prawdziwości. To pojęcie jest bliskie sceptycyzmowi filozoficznemu.

Agnostycyzm koncentruje się wyłącznie na możliwościach poznawczych, a nie na ich wartości.

Agnostycyzm w Polsce

W Polsce, według badań CBOS z 2012 roku, agnostycy, razem z ateistami i osobami bezwyznaniowymi, stanowią 4,2% społeczeństwa. Podobnie jak ateiści, agnostycy są zgrupowani wokół:

portalu racjonalista.pl
Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów
Towarzystwa Kultury Świeckiej im. Tadeusza Kotarbińskiego
Polskiego Stowarzyszenia Wolnomyślicieli im. Kazimierza Łyszczyńskiego
Stowarzyszenia na rzecz państwa neutralnego światopoglądowo NEUTRUM

Jednakże w rzeczywistości ten odsetek jest znacznie wyższy, ponieważ wiele osób, które opuściły Kościół i porzuciły wiarę, nie dokonało formalnej apostazji. Agnostycy są również określani jako religijna szara strefa.

Krytyka agnostycyzmu

Agnostycyzm jest krytykowany z różnych perspektyw. Blaise Pascal przedstawił argument znany jako zakład Pascala, przekonując o konieczności wiary, niezależnie od obecności dowodów istnienia Boga. William James odrzucał konieczność podejmowania decyzji na podstawie wiedzy empirycznej, twierdząc, że niektóre hipotezy, takie jak istnienie Boga, wymagają decyzji opartej na emocjonalnej naturze człowieka. Niektórzy ateiści krytykują użycie terminu agnostycyzm, uważając, że jest on funkcjonalnie nierozróżnialny od ateizmu, co prowadzi do krytyki tych, którzy przyjmują ten termin, unikając etykiety ateistycznej.

Krytyka teistyczna

Krytycy teistyczni argumentują, że agnostycyzm jest w praktyce niemożliwy, ponieważ człowiek może żyć tylko tak, jakby Bóg nie istniał (etsi deus non-daretur) lub jakby istniał Bóg (etsi deus daretur). Uczeni religijni, tacy jak Laurence B. Brown, krytykują nadużycia słowa agnostycyzm, twierdząc, że stał się on jednym z najbardziej błędnych terminów w metafizyce. Brown stawia pytanie: „Twierdzisz, że nic nie może być znane z całą pewnością… jak więc możesz być tak pewny?”.

Kościół katolicki traktuje agnostycyzm w podobny sposób jak ateizm. Katechizm Kościoła Katolickiego uznaje agnostycyzm w odniesieniu do Boga za grzech przeciwko cnocie religijności, wskazując na możliwość poszukiwania Boga, ale także na ucieczkę przed ostatecznymi pytaniami egzystencjalnymi oraz lenistwo sumienia moralnego, co czyni go równorzędnym z praktycznym ateizmem.

Krytyka ateistyczna

Richard Dawkins utrzymuje, że rozróżnienie między agnostycyzmem a ateizmem jest niepraktyczne i zależy od tego, jak blisko zera dana osoba ocenia prawdopodobieństwo istnienia jakiegokolwiek bóstwa. Dawkins stwierdza: „Jestem agnostykiem tylko w takim zakresie, w jakim jestem agnostykiem wobec wróżek w ogrodzie”. Identyfikuje również dwa rodzaje agnostycyzmu: „Tymczasowa Agnostykacja w praktyce” (TAP) i „Stała Agnostykacja Zasad” (PAP). Uważa, że agnostycyzm dotyczący istnienia Boga należy do kategorii przejściowej lub TAP, ponieważ jest to pytanie naukowe, na które pewnego dnia możemy poznać odpowiedź.

Zobacz też

Przypisy

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne:

Stanisław Kamiński, Stanisław Zięba, Agnostycyzm, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
Artykuły na stronie racjonalista.pl [dostęp 2024-05-08]:
Barbara Stanosz, Agnostycyzm, 14 kwietnia 2004.
Maria Szyszkowska, Agnostycyzm, 11 maja 2003.

Anglojęzyczne:

Paul P. Draper, Atheism and Agnosticism, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 2 sierpnia 2017, ISSN 1095-5054 [dostęp 2020-01-23].
Agnosticism, Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].