Agnieszka Rzymianka

Agnieszka Rzymianka, znana również jako Agnia (w tradycji prawosławnej cs. Агния Римская), to niecałe 12-letnia dziewica oraz męczennica chrześcijańska, uznawana za świętą zarówno w Kościele katolickim, jak i prawosławnym. Żyła na przełomie III i IV wieku, prawdopodobnie w czasach prześladowań za rządów Dioklecjana (284–305) lub Decjusza (249–251). Jest patronką dzieci, panien oraz ogrodników.

Źródła historyczne

Informacje na temat życia Agnieszki są skąpe w starożytnych źródłach pisanych. Dwaj główni autorzy, którzy opisali jej postać, żyli około pięćdziesięciu lat po jej śmierci. W 378 roku Ambroży z Mediolanu napisał dzieło „De virginitate” (O dziewictwie), a w 384 papież Damazy I stworzył epigramat na jej cześć. Żaden z nich nie był bezpośrednim świadkiem wydarzeń związanych z Agnieszką. Zarówno późniejsze opisy męczeństwa, jak i greckie oraz syryjskie relacje, nie dostarczają wielu szczegółów historycznych. Legenda wzbogacała jej historię o różnorodne elementy, a hymny (m.in. autorstwa Ambrożego z Mediolanu, Aureliusza Prudentiusa Clemensa) oraz kazania (m.in. św. Augustyna, Maksymusa z Turynu) również nie zawierały zbyt wielu informacji o samej męczennicy.

Różne przekazy dotyczące Agnieszki podają sprzeczne informacje: Martyrologium rzymskie z V wieku wymienia ją przy dacie 28 stycznia, podczas gdy Deposilio martyrum wskazuje na 21 stycznia. W jednej z pasji mówi się, że miała zostać spalona na stosie, inna podaje, że została ścięta mieczem przy Via Nomentana, a jeszcze inna, że jej śmierć miała miejsce na stadionie Domicjana.

Dane historyczne

Agnieszka żyła w Rzymie na przełomie III i IV wieku. Jej rodzice byli chrześcijanami i wychowali ją w duchu wiary. Zginęła śmiercią męczeńską w czasach prześladowań za panowania cesarza Dioklecjana (lub Decjusza), wyznając swoją wiarę i broniąc dziewictwa. Ambroży zaznacza, że Agnieszka zmarła w wieku dwunastu lat, co wówczas oznaczało osiągnięcie pełnoletności dla dziewcząt, a także minimalny wiek, w którym mogły składać profesję dziewictwa. Agnieszka stała się jedną z najbardziej czczonych męczennic chrześcijańskich w Cesarstwie Rzymskim. Była wspomniana w Depositio Martyrum oraz w Martyrologium Hieronimianum w dniu 21 stycznia. Opisywana była również w dziełach wielkich Scriptores Ecclesiastici: św. Ambrożego, św. Hieronima i św. Augustyna.

Akta męczeństwa św. Agnieszki pochodzą z późniejszego okresu i zachowały się w trzech wersjach: jednej łacińskiej oraz dwóch greckich. Najstarszy z tych tekstów jest jednym z tekstów greckich, na którym oparto wersję łacińską; drugi tekst grecki to tłumaczenie z łaciny. Zarówno pierwotny grecki tekst, jak i łaciński pochodzą z V wieku, z czasów św. Maksyma, biskupa Turynu. W aktach męczeństwa opisana została historia, w której Agnieszka została wysłana do domu publicznego w celu złamania jej oporu, a ścięta miała być dopiero po tym, jak wyszła nietknięta z płomieni stosu.

Agnieszka miała zginąć w podziemiach stadionu Domicjana, który znajduje się w miejscu obecnego Piazza Navona. Miejsce to upamiętnia kościół Sant’Agnese in Agone, znany już od VII wieku. Grób Agnieszki znajdował się w katakumbach przy rzymskiej Via Nomentana. W tym miejscu Konstantyna, córka Konstantyna I Wielkiego, zbudowała bazylikę (bazylika św. Agnieszki za Murami). Bazylika ta została przebudowana przez papieża Honoriusza I (625–638). W absydzie bazyliki umieszczono mozaikę przedstawiającą Agnieszkę wśród płomieni, z mieczem u stóp. Na marmurowej płycie, która była częścią ołtarza wcześniejszego kościoła, znajduje się płaskorzeźba świętej.

Świadectwa żywego kultu Agnieszki pochodzą już z IV wieku i potwierdzają je wykopaliska archeologiczne. Wśród nich znajduje się płyta zamykająca jej grób z inskrypcją „Hague sanctissima”, która obecnie znajduje się w Muzeum w Neapolu, oraz napisy w katakumbach w okolicy jej miejsca spoczynku. Martyrologium Rzymskie wspomina o niej 21 stycznia.

Tradycja i kult

W tradycji mówi się, że Agnieszka złożyła Bogu śluby czystości i odrzucała zaloty mężczyzn. Próby złamania jej oporu przybrały formę męczarni, które miały skłonić ją do wyrzeczenia się wiary w Chrystusa. Ostatecznie Agnieszka została ścięta mieczem, a Ambroży opisywał, że szła na miejsce egzekucji „szczęśliwsza niż inne, które szły na swój ślub”. Różne wersje legendy opisują w różny sposób cierpienia, którym była poddawana przed śmiercią.

Zgodnie z „Encyklopedią kościelną” Nowodworskiego z 1873 roku, rok śmierci Agnieszki przypada na 304.

Obowiązkowe wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest 21 stycznia. Tego dnia w rzymskiej bazylice pod jej wezwaniem poświęca się dwa baranki, z których wełny tka się paliusze dla arcybiskupów.

Ikonografia

Agnieszka przedstawiana jest w ikonografii w białej powłóczystej tunice lub jedynie okryta długimi włosami. Atrybuty towarzyszące jej wizerunkowi to dwie korony: biała, symbolizująca czystość i niewinność, oraz czerwona, symbolizująca męczeństwo. Baranek, czasami z nimbem lub sztandarem, symbolizuje czystość i odnosi się do ukazania się rodzicom w postaci baranka ósmego dnia po jej śmierci. W innej tradycji mówi się, że miała ofiarować papieżowi wełnę na paliusz, co przetrwało w obrzędzie ofiarowania baranków w bazylice rzymskiej w dniu jej wspomnienia 21 stycznia. Atrybuty męczeństwa to: płonący stos, na którym zginęła, miecz, którym została ścięta (zgodnie z niektórymi przekazami hagiograficznymi, płomienie nie wyrządziły jej krzywdy) oraz palma symbolizująca męczeństwo. Lilia i kość słoniowa symbolizują niewinność i dziewiczy wstyd, związane z jej cudownym osłonięciem się długimi włosami, gdy była wystawiona publicznie. Księga lub zwój symbolizują wiarę, modlitwę oraz życie według Ewangelii, a lampa oliwna odnosi się do roztropności i utożsamienia świętej z biblijną panną mądrą.

Od średniowiecza św. Agnieszka była przedstawiana w postaci baranka, symbolizującego jej dziewiczą niewinność.

W tradycji zachodniej obrazowana jest także z dwiema koronami: dziewictwa i męczeństwa, a czasami obok niej ukazywany jest płonący stos. W ikonografii wschodniej Agnieszka jest przedstawiana jako dziewczyna w żółtych szatach z krzyżem męczeńskim.

Patronat

Agnieszka Rzymianka jest patronką dzieci, panien oraz ogrodników.

Przysłowia

Dzień wspomnienia św. Agnieszki jest obecny w licznych polskich przysłowiach:

Gdy przyjdzie święta Agnieszka – przebija lód ogonem pliszka,
Jak na św. Agnieszkę mróz, to wygryzki do nawozu włóż,
Jeśli na Agnieszkę pochmurno – to o len nietrudno, a jeśli jasno – to o len ciasno,
Jeśli święta Agnieszka wypuści skowronka z mieszka, to już zima na ziemi długo nie pomieszka,
Na Agnieszkę mróz, składaj chłopie wóz,
Na świętą Agnieszkę – wychodzi woda na ścieżkę,
Od św. Agnieszki już posprzątaj z drzew liszki, a jeśli mróz tęgi, szczep gonty i dęgi; radź o drzewie, o stodole, nawozy też wywóź w pole,
Po św. Agnieszce napije się wół na ścieżce,
Agnieszka łaskawa – puszcza skowronka z rękawa,
Agnieszka li łaskawa – wkrótce w polu zabawa,
Agnieszka li nielusa (ospała) – jeszcze zimie pokusa,
Dobra Agnieszka – kto z nią nie mieszka,
Od świętej Agnieszki – już sprzątaj z drzew liszki, a jeśli mróz tęgi – szczep gonty i dęgi,
Skromna jak święta Agnieszka – a diabeł w niej nie mieszka,
Święta Agnieszka – wypuszcza skowronka z mieszka.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Męczeństwo św. Agnieszki. W: Męczennicy pierwszych wieków chrześcijaństwa. Marek Starowieyski (wstępy, oprac. i wybór tekstów). T. 9 („Ojcowie żywi”). Kraków: Wydawnictwo WAM, 2020. ISBN 978-83-277-1653-8.

Józef Marecki, Lucyna Rotter: Jak czytać wizerunki świętych leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2009. ISBN 978-83242-0910-1. (pol.).