Agnieszka Holland

Agnieszka Irena Holland (ur. 28 listopada 1948 w Warszawie) to polska reżyserka filmowa i teatralna, scenarzystka oraz aktorka, która jest przedstawicielką nurtu nazywanego kinem moralnego niepokoju. Została odznaczona tytułem damy Orderu Odrodzenia Polski (II i IV Klasy) i od grudnia 2020 roku jest przewodniczącą Europejskiej Akademii Filmowej.

Jest córką Henryka Hollanda i Ireny Rybczyńskiej, a także starszą siostrą reżyserki i scenarzystki Magdaleny Łazarkiewicz. W latach 1966–1971 studiowała na Wydziale Filmowym i Telewizyjnym Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze, uczestnicząc jednocześnie w wydarzeniach Praskiej Wiosny. Jej pierwszym uznaniem ze strony zagranicznych krytyków był kameralny dramat Aktorzy prowincjonalni (1978), a w Polsce zdobyła popularność dzięki nagrodzonemu na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych filmowi historycznemu Gorączka (1980). Po ukończeniu filmu Kobieta samotna (1981), który krytycznie ocenia zarówno środowisko „Solidarności”, jak i marazm komunistycznej rzeczywistości, wyemigrowała do Francji, gdzie pozostała po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce.

Realizując filmy we Francji i Niemczech, a następnie głównie w Stanach Zjednoczonych, Holland zdobyła uznanie dzięki takim filmom jak: Gorzkie żniwa (1985, nominowany do Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego) oraz Europa, Europa (1990, nominowany do Oscara za najlepszy scenariusz adaptowany), które poruszają temat Zagłady Żydów. Zrealizowała także mniej polityczne dramaty, takie jak Olivier, Olivier (1991) i Plac Waszyngtona (1997). Od 2007 roku ponownie kręciła filmy w Polsce, gdzie jej dwa kolejne dzieła – W ciemności (2011, nominowany do Oscara dla filmu nieanglojęzycznego) oraz Obywatel Jones (2019) – zdobyły Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych. Jej ostatni film, Zielona granica (2023), zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji oraz Złote Lwy i Nagrodę Publiczności na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.

W swoich filmach Holland koncentruje się na indywidualnych doświadczeniach osób marginalizowanych w kontekście wydarzeń politycznych. Często krytykuje zbrodnie nazistowskie oraz komunistyczne. Jest wielokrotnie nagradzana, m.in. w 2020 roku otrzymała nagrodę FIPRESCI Platinum Award na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Sofii, a w 2021 – Platynowe Lwy za całokształt twórczości.

== Życiorys ==

=== Młodość i wykształcenie ===

Urodziła się 28 listopada 1948 roku w Warszawie. Jej ojciec, Henryk Holland, był dziennikarzem i socjologiem żydowskiego pochodzenia. Po kapitulacji Warszawy w 1939 roku udał się najpierw do Wilna, a następnie do Lwowa, gdzie znalazł się pod okupacją ZSRR. Po ataku Niemiec na ZSRR wstąpił w szeregi Armii Czerwonej, a po II wojnie światowej był oficerem Ludowego Wojska Polskiego oraz działaczem komunistycznym. Jej matka, Irena Rybczyńska, była dziennikarką katolickiego wyznania i uczestniczyła w powstaniu warszawskim, lecz negatywnie oceniała jego wybuch. Z relacji Agnieszki wynika, że matka źle przyjmowała działania władz sanacyjnych II Rzeczypospolitej.

Po rozwodzie rodziców w 1959 roku Agnieszka Holland pozostała z matką, która później poślubiła dziennikarza Stanisława Brodzkiego. Henryk Holland popełnił samobójstwo w 1961 roku, co było dla Agnieszki dużym wstrząsem. Po ukończeniu w 1966 roku II Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Batorego w Warszawie, próbowała podjąć studia w łódzkiej szkole filmowej, jednak bez powodzenia. W związku z tym złożyła aplikację do Wydziału Filmowego i Telewizyjnego Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze, gdzie studiowała w latach 1966–1971. W 1968 roku, podczas Praskiej Wiosny, uczestniczyła w strajkach studenckich. Została aresztowana na sześć tygodni przez czechosłowacką służbę bezpieczeństwa (SNB) z powodu kontaktów z osobami przemycającymi wydawnictwa emigracyjne. Po powrocie do Polski asystowała Krzysztofowi Zanussiemu przy filmie Iluminacja (1970) i podjęła współpracę z Andrzejem Wajdą oraz nowo utworzonym Zespołem Filmowym „X”.

=== Kariera filmowa ===

==== Polska: przed stanem wojennym (1975–1981) ====

W 1975 roku Holland zrealizowała swój pierwszy telewizyjny film krótkometrażowy, Wieczór u Abdona, opowiadający historię intelektualisty zakochanego w zamężnej aptekarzowej. Rok później nakręciła epizod w nowelowym filmie Obrazki z życia, który powstał na podstawie felietonów Jerzego Urbana. W noweli Dziewczyna i „Akwarius”, główną bohaterką jest dziewczyna zakochana w soliście zespołu beatowego, z którym wyrusza w tournée. W 1976 roku, wraz z Pawłem Kędzierskim i Jerzym Domaradzkim, zrealizowała film Zdjęcia próbne, opowiadający o dziewczynie próbującej dostać się na plan wymarzonego filmu. W międzyczasie miała asystować przy produkcji filmu Człowiek z marmuru Wajdy, jednak na żądanie decydentów została odsunięta od tego projektu. W 1977 roku nakręciła kolejny film telewizyjny Coś za coś, którego bohaterką była psycholożka rozmawiająca z niedoszłą samobójczynią.

W 1978 roku Holland napisała scenariusz do Bez znieczulenia Wajdy, który zdobył Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych. Równocześnie przygotowywała się do realizacji swojego pełnometrażowego debiutu Aktorzy prowincjonalni (1978), opowiadającego o losach artystów w marazmie. Film zdobył Nagrodę FIPRESCI na 33. MFF w Cannes, zwracając uwagę zagranicznych krytyków na młodą reżyserkę.

Następnie Holland stworzyła film Gorączka (1980), który był adaptacją Dziejów jednego pocisku Andrzeja Struga, ukazując dramatyczne działania Polskiej Partii Socjalistycznej podczas rewolucji 1905 roku. Film zdobył Złote Lwy na FPFF oraz uznanie na Festiwalu Filmowym w Berlinie. W 1981 roku, korzystając z chwilowego odprężenia politycznego, Holland nakręciła film Kobieta samotna, który skupiał się na losach biednych ludzi. Film został zmontowany tuż przed ogłoszeniem stanu wojennego, a kopia została przez nią wywieziona do Francji, co umożliwiło jej późniejsze działania w tym zakresie.

==== Europa Zachodnia: na emigracji politycznej (1982–1990) ====

Po ogłoszeniu stanu wojennego Holland przebywała w Francji i Niemczech, współpracując z Wajdą przy pisaniu scenariuszy do Dantona (1982) i Miłości w Niemczech (1983). W Niemczech zrealizowała film Gorzkie żniwa (1985), którego bohaterką jest żydowska studentka medycyny, zmuszona do oddania się polskiemu chłopu w zamian za ochronę. Film spotkał się z mieszanymi recenzjami, ale znalazł się w czołówce nominacji do Oscara. W 1988 roku Holland nakręciła film Zabić księdza, który poruszał temat morderstwa księdza Jerzego Popiełuszki z perspektywy mordercy. Film spotkał się z krytyką w anglojęzycznych mediach, ale z uznaniem w polskiej prasie.

W 1989 roku Wajda zrealizował film Korczak, oparty na scenariuszu Holland, który przedstawiał życie pedagoga w obliczu Zagłady, choć był krytykowany za redukcję wątków antysemityzmu w Polsce.

==== Europa Zachodnia i USA: po zimnej wojnie (1990–2006) ====

Holland nakręciła film Europa, Europa (1990) na podstawie historii Solomona Perela, Żyda, który ukrywał się w niemieckiej armii. Film zdobył uznanie krytyków i nominacje do Oscara oraz Złotego Globu. W 1991 roku przeniosła się do Francji, gdzie zrealizowała adaptację sztuki Vaclava Havla Largo desolato oraz film Olivier, Olivier. W 1993 roku nakręciła Tajemniczy ogród (The Secret Garden), która spotkała się z pozytywnym przyjęciem. W kolejnych latach zrealizowała Całkowite zaćmienie (1995) o związku między Rimbaudem a Verlainem oraz Plac Waszyngtona (1997) na podstawie powieści Henry’ego Jamesa.

W 1999 roku powstał film Trzeci cud (The Third Miracle), który podejmował temat cudów w Kościele katolickim. W 2001 roku Holland zrealizowała film dla HBO Strzał w serce, poświęcony sprawie Gary’ego Gilmore’a. W tym samym roku nakręciła film Julia wraca do domu (Julie Walking Home), który nie odniósł sukcesu w Polsce. Kopia mistrza (2006) spotkała się z mieszanym przyjęciem, a Holland zrealizowała także telewizyjny film Historia Gwen Araujo (2006).

==== Polska, Czechy, USA: seriale telewizyjne i środkowoeuropejskie filmy kinowe (2007–2023) ====

W 2007 roku Holland zrealizowała w Polsce serial telewizyjny Ekipa, który opowiadał o premierze Turskim. Serial został zdjęty z anteny po jednym sezonie z powodu niepowodzenia komercyjnego. W 2009 roku nakręciła Janosika. Prawdziwą historię, która przepisuje losy słowackiego zbójnika. Film W ciemności (2011) zdobył uznanie, zdobywając dziewięć nagród na FPFF i nominację do Oscara. W 2013 roku zrealizowała miniserial Gorejący krzew o Janie Palachu, a w 2014 roku Dziecko Rosemary, które spotkało się z krytyką.

W 2016 roku Holland zrealizowała film Pokot, który zyskał mieszane recenzje, ale zdobył nagrodę im. Alfreda Bauera na Berlinale. Serial 1983 (2018) również spotkał się z krytyką. W 2019 roku premierę miał film Obywatel Jones, który zdobył uznanie zarówno wśród krytyków liberalnych, jak i konserwatywnych. Następnie Holland nakręciła film Szarlatan (2020), a w 2022 roku rozpoczęła zdjęcia do Zielonej granicy, który spotkał się z kontrowersjami jeszcze przed premierą. Film ten zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu w Wenecji.

W 2024 roku Holland zasiadała w jury konkursu głównego na 81. MFF w Wenecji. Jej przyszły projekt o Franzie Kafce napotykał trudności z finansowaniem.

=== Działalność pozafilmowa ===

Holland reżyserowała także spektakle teatralne i telewizyjne w Polsce. Wyreżyserowała pięć sztuk, w tym Emigrantów Sławomira Mrożka oraz Woyzecka Georga Büchnera. Nakręciła również pięć spektakli Teatru Telewizji. Jest autorką tłumaczenia powieści Nieznośna lekkość bytu Milana Kundery.

=== Poglądy ===

Holland krytycznie oceniała rządy Prawa i Sprawiedliwości, zwracając uwagę na ich politykę historyczną. Głosiła potrzebę wolności słowa w sztuce i podkreślała, że w czasach PRL artyści byli bardziej szanowani. Krytykowała również rządy Platformy Obywatelskiej, zarzucając jej technokratyczny styl. Po 2023 roku zauważyła zaostrzenie antyimigranckiej retoryki PO. Holland wyrażała swoje zdanie na temat kryzysu klimatycznego oraz praw kobiet i zwierząt, podkreślając, że młode pokolenie kobiet może uratować Europę. Zajmowała się również krytyką religii, dostrzegając w polskim katolicyzmie tendencje fundamentalistyczne.

Została członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed wyborami prezydenckimi w 2010 oraz 2015 roku.

== Styl filmowy ==

Agnieszka Holland jest uznawana za artystkę związaną z kinem moralnego niepokoju. Jej filmy koncentrują się na doświadczeniach jednostek w kontekście wielkich wydarzeń politycznych. Holland często porusza temat II wojny światowej oraz krytykuje rządy komunistyczne i nazistowskie. W filmach telewizyjnych w USA starała się ukazać moralny upadek Ameryki. Jej prace często pokazują utratę niewinności przez dzieci oraz różnorodne postawy wobec historycznych wydarzeń.

Holland przywiązuje dużą wagę do muzyki w swoich filmach, traktując ją jako istotny element narracyjny, który wzmacnia emocje.

== Życie prywatne, osobowość ==

W trakcie pracy w Zespole Filmowym „X” Holland była znana z silnego charakteru i charyzmy. Po upadku Praskiej Wiosny wyszła za mąż za słowackiego studenta Laco Adamíka, z którym ma córkę, Kasię Adamik. Po wprowadzeniu stanu wojennego małżeństwo przeżyło kryzys, a Holland później pomogła Adamik w karierze filmowej, zatrudniając ją jako asystentkę.

== Filmografia ==

== Nagrody za filmy ==

== Nagrody honorowe i inne ==

== Uwagi ==

== Przypisy ==

== Bibliografia ==

RobR. Edelman, Agnieszka Holland, [w:] Gwendolyn Audrey G.A. Foster (red.), The St. James women filmmakers encyclopedia: women on the other side of the camera, Farmington Hills: Visible Ink Press, 1999, s. 195–196 .

Bogumiła Fiołek-Lubczyńska, O wartościach egzystencjalnych w filmie artystycznym (na podstawie wybranych utworów Kieślowskiego, Holland i Kotlarczyk), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, 8, 2006, s. 465–472 .

Iwona Grodź, Artystka filmowa o demokracji. Casus twórczości Agnieszki Holland, „Studia Medioznawcze”, 24 (4), 2023, s. 1–10 [dostęp 2024-05-07] (pol.).

Maria Janion, Filozofia bomby, [w:] Holland. Przewodnik Krytyki Politycznej [epub], Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012 .

Tadeusz Lubelski, Historia kina polskiego 1895–2014, Kraków: Universitas, 2015 .

Katarzyna Mąka-Malatyńska, Agnieszka Holland, Warszawa: Biblioteka Więzi, 2009 .

Bartosz Michalak, Wajda. Kronika wypadków filmowych, Kraków: Wydawnictwo MG, 2016 .

Elżbieta Ostrowska, Duma i uprzedzenie – krytyczne dyslokacje filmu „Zabić księdza” Agnieszki Holland, „Kwartalnik Filmowy” (116), 2021, s. 146–170, DOI: 10.36744/kf.918 [dostęp 2023-10-12] (pol.).

Joanna Preizner, Kamienie na macewie. Holocaust w polskim kinie, Kraków: Austeria, 2012 .

Paul Risker, Filmmaker Agnieszka Holland Discusses her Life in Film, „Mise-en-scene”, 1 (1), 2016, s. 88–95 .

Isabel Stevens, Staying power, „Sight & Sound”, 26 (5), 2016, s. 34 .

Kazimiera Szczuka, Żyd jako kobieta-parias, [w:] Holland. Przewodnik Krytyki Politycznej [epub], Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012 .

David Thomson, A Biographical Dictionary of Film, New York: A.A. Knopf, 1994 .

Ania Witkowska, Agnieszka Holland, [w:] Richard R. Taylor i inni red., The BFI companion to Eastern European and Russian cinema, London: BFI Publishing, 2000, s. 99 .

Stanisław Zawiśliński, Maciej M. Parowski, Jerzy J. Uszyński, Reżyseria: Agnieszka Holland, Warszawa: Skorpion, 1995, ISBN 83-86466-06-5, OCLC 297816779 .

== Linki zewnętrzne ==

Agnieszka Holland w bazie IMDb

Agnieszka Holland w bazie Filmweb

Agnieszka Holland w bazie filmpolski.pl

Agnieszka Holland w Internetowej Bazie Filmowej (fdb.pl)

Agnieszka Holland. archiwum.stopklatka.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-26)].

Agnieszka Holland na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”

Plakaty do filmów Agnieszki Holland w galerii plakatu filmowego Filmoteki Narodowej „Gapla”

Agnieszka Holland w bazie Akademii Polskiego Filmu

Agnieszka Holland w bazie Rate Your Music

Agnieszka Holland, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2021-04-08].

Agnieszka Holland. famousfix.com. [dostęp 2020-05-05]. (ang.).