Agnieszka Barłóg, z domu Wojtasik (urodzona 3 marca 1909 w Sielcu, zmarła 11 stycznia 1994 w Morawicy) – to polska pisarka, działaczka społeczno-polityczna, nauczycielka oraz zielarka.
Życiorys
Agnieszka pochodziła z ubogiej, wielodzietnej rodziny chłopskiej, była córką Walentego oraz Agnieszki z domu Soja. W obliczu trudności finansowych rodziny, w wieku 4 lat trafiła pod opiekę ks. Marcina Snopka, który zajmował się wychowaniem dzieci najbiedniejszych oraz osieroconych w okolicy. Wojtasikówna była siódmą jego wychowanką i wielokrotnie zmieniała miejsce zamieszkania, dostosowując się do pracy duszpasterskiej opiekuna. Od 10. roku życia uczęszczała do gimnazjum w Staszowie, a w 1922, po kolejnym przeniesieniu ks. Snopka, kontynuowała naukę w III klasie gimnazjum w Miechowie. W 1923 roku zmarł jej opiekun, co zmusiło ją do powrotu do rodziców. Wobec sprzeciwu ojca co do dalszej edukacji, uciekła do Miechowa, gdzie miała opłacone miejsce w szkole i stancji. Następnie mieszkała u sióstr w Warszawie; dzięki rekomendacji zakonnic, w 1924 roku rozpoczęła naukę w prywatnym seminarium nauczycielskim w Lublinie, łącząc naukę z pracą zarobkową. 20 czerwca 1927 roku uzyskała świadectwo dojrzałości oraz uprawnienia do wykonywania zawodu nauczycielskiego.
Początkowo pracowała jako guwernantka w Warszawie, a od 1929 roku zaczęła uczyć w Szkole Gospodarczej w Kuźnicach koło Zakopanego. W tym czasie wyszła za mąż za Stanisława Barłoga, nauczyciela, którego poznała w 1927 roku. Rok 1932 był znaczący dla niej, ponieważ zadebiutowała literacko opowiadaniem „Zbłąkana owieczka” w „Wiciach” (opublikowane w tajemnicy przed mężem), urodziła syna Stanisława Witolda (który później został inżynierem) oraz podjęła pracę nauczycielską w Kazimierzy Wielkiej. W tej miejscowości jednak nie pracowała długo; małżonkowie zaangażowali się w ruch ludowy „Wici”, a Stanisław Barłóg zdobył reputację radykalnego działacza, krytycznego wobec wiejskiej administracji. W 1935 roku Barłogowie zmuszeni zostali do przeprowadzki do Piotrkowic. Stanisław Barłóg nie zaprzestał tam swojej działalności – oskarżany przez władze o bycie „wichrzycielem” za krytykę lokalnych polityków, w grudniu 1936 stanął przed sądem. Agnieszka Barłóg wsparła męża, jednak jej nowela „Co się dzieje w miejscowości P.?” nie została dopuszczona do druku przez cenzurę w lutym 1937 roku; pismo „Po Prostu” zostawiło puste miejsce na publikację. Nowela krytykowała lokalne władze piotrkowickie, które wykorzystywały swoje stanowiska dla osobistych korzyści. Agnieszka Barłóg publicznie wyrażała swoje antyklerykalne poglądy, sprzeciwiając się wykorzystywaniu przez księży niewiedzy prostych mieszkańców wsi.
W chwili wybuchu II wojny światowej Barłogowie spędzali letnie wakacje w rodzinnej wsi Agnieszki, Sielcu. Stanisław Barłóg wyruszył na front, próbując bezskutecznie dostać się do macierzystej jednostki w Pińczowie; powrócił do domu w połowie października 1939 roku, a niebawem małżonkowie znaleźli się z powrotem w Piotrkowicach, gdzie Agnieszka kontynuowała pracę w szkole. Oboje zaangażowali się w działalność konspiracyjną, a ich mieszkanie stało się siedzibą tajnej drukarni w grudniu 1939 roku. Stanisław pozostawał w kontakcie z dawnymi kolegami z „Wici”, a Agnieszka pełniła rolę łączniczki. W marcu 1940 roku Stanisław został aresztowany przez Niemców i 12 czerwca tegoż roku zamordowany w zbiorowej egzekucji w lesie kieleckim. Po jego śmierci Agnieszka kontynuowała działalność w konspiracji, prowadziła tajne nauczanie dla dzieci żydowskich, a w polskiej szkole organizowała konspiracyjne zajęcia z historii i geografii. Od 1943 roku ukrywała żydowską dziewczynkę, którą po wojnie przyjęła na wychowanie. Jej mieszkanie stało się punktem kontaktowym dla kieleckiego podziemia, przechowywała również broń dla oddziałów partyzanckich i działała jako sanitariuszka.
W styczniu 1945 roku przystąpiła do organizacji władzy ludowej w Kielcach. Otrzymała zadania cenzorskie, została naczelnikiem Urzędu Informacji i Propagandy w Kielcach, gdzie nadzorowała wydawanie i kolportaż prasy oraz zakładała oddziały „Ruchu” w wsiach i miasteczkach ziemi kieleckiej. Niedługo później przeniesiono ją na Pomorze Zachodnie, gdzie jako kierowniczka oddziału Urzędu Informacji i Propagandy w Koszalinie organizowała koła Ligi Kobiet w pobliskich miejscowościach. W 1945 roku uczestniczyła w I zjeździe Polskiej Partii Robotniczej w Warszawie. W latach 1946–1947 pracowała w Szczecinie w Urzędzie Przysposobienia Rolniczo-Wojskowego, odpowiadając za poziom oświaty rolniczej w ogólnych placówkach oświatowych oraz w wyspecjalizowanych szkołach rolniczych. W 1947 roku otrzymała Złoty Krzyż Zasługi z rąk prezydenta Bieruta.
Od stycznia 1948 roku ponownie pracowała w Kielcach, kierując referatem oświaty rolniczej w miejscowym Urzędzie Wojewódzkim, a jednocześnie angażując się w działalność wielu organizacji społecznych, w tym Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, gdzie pełniła funkcję sekretarza Koła Kombatantek, oraz Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Po ciężkiej chorobie, którą przeszła w latach 1957–1958, przyznano jej rentę inwalidzką II grupy. Mimo to pozostawała aktywną działaczką społeczną i pracowała jako wychowawczyni w internacie Medycznego Studium Zawodowego.
W latach 70. XX wieku Agnieszka Barłóg powróciła do pisania. Publikowała liczne opowiadania wspomnieniowe, głównie w kieleckim magazynie społeczno-kulturalnym „Przemiany”. W latach 1974, 1978 i 1980 ukazały się kolejne części jej autobiograficznej trylogii: „Walkowa Pani”, „Przystanek Agaty”, „Szara Myszka”. Od 1979 roku była członkiem Związku Literatów Polskich. Zrealizowała również swoją pasję związaną z zielarstwem; jej nazwisko znalazło się w ogólnopolskim informatorze o bioterapeutach i zielarzach, a w 1986 roku opublikowała zbiór praktycznych porad „Zielarskie praktyki Agaty”.
Oprócz Złotego Krzyża Zasługi, była odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Partyzanckim, Medalem 10-lecia Polski Ludowej, Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego oraz innymi odznaczeniami i dyplomami. W 1973 roku otrzymała nagrodę Ministra Oświaty i Wychowania I stopnia za całokształt pracy pedagogicznej. Zmarła po długotrwałej chorobie 11 stycznia 1994 roku w Morawicy, a jej ciało zostało pochowane na Starym Cmentarzu w Kielcach.
Twórczość
Dorobek literacki Agnieszki Barłóg obejmuje cztery książki (w tym literacki poradnik zielarski) oraz kilkanaście opowiadań, głównie w formie wspomnieniowej, z których część weszła do opublikowanych powieści. Autorka pozostawiła również kilka utworów w rękopisie. Charakterystycznym elementem jej twórczości jest wieloletnia przerwa, na którą składały się aktywności społeczne i zawodowe; między opowiadaniem „Co się dzieje w miejscowości P.?” wstrzymanym przez cenzurę a publikacją opowiadania „Mój, a nie mój” minęło 34 lata. Barłóg była pisarką pełną przekonania o słuszności swoich lewicowych i antyklerykalnych poglądów, które wyrażała w swojej twórczości.
Barłóg osadzała akcję swoich dzieł w znanych sobie realiach, pisząc z perspektywy autobiograficznej. W najobszerniejszych dziełach trylogii „Walkowa Pani”, „Przystanek Agaty”, „Szara Myszka”, narratorką uczyniła literacki odpowiednik siebie – nauczycielkę Agatę Mierzwę (Dziunię). W „Walkowej Pani” przedstawia jej losy przedwojenne, w „Przystanku Agaty” okres okupacji, a w „Szarej Mysze” pierwsze lata po wojnie (ze skrótowym uwzględnieniem wydarzeń aż do 1970 roku). W jej utworach przewijają się wątki związane z losami radykalnych nauczycieli w małych miejscowościach, aresztowaniem i śmiercią męża (w powieściach – Stefana Mierzwy) z rąk Niemców oraz udziałem w propagandowej pracy komunistycznej po 1945 roku (w tym szczegóły dotyczące uczestnictwa w zjeździe PPR czy odznaczenie krzyżem Orderu Odrodzenia Polski).
W mniejszych formach literackich Agnieszka Barłóg także korzystała z wątków autobiograficznych, często z pozycji nauczycielki Agaty (zwłaszcza w utworach powojennych). Wątki te były na tyle zbieżne z fabułą wspomnianej trylogii, że część z nich weszła później do samych powieści. Tematy okupacyjne poruszała w opowiadaniach takich jak „17 marca” (o egzekucji młodych ludzi na wiejskim cmentarzu), „Wrzesień pod Wiślicą” (wydarzenia pierwszych dni wojny), „Podać nazwiska – mąż będzie wolny” (przesłuchanie i pobicie na gestapo), „Józek wrócił nad ranem”, „Manifest”, „Wigilia w mroku”, „Ewunia”. Okres przedwojenny ukazała w utworach „Mój, a nie mój” (w którym opisywała spory z ojcem dotyczące dalszej nauki), „Siadaj, mała zakonniczko!”, „Pomór”, „Powrót” oraz w pracach stworzonych przed 1939 rokiem – „Co się dzieje w miejscowości P.?”, „Wszystkich Świętych”, „Zbłąkana owieczka” (jedyny utwór bez wątków autobiograficznych), „Opowieść góralska”. Powojenne tematy w twórczości Agnieszki Barłóg obejmują opowiadania „Urszula”, „Syn”, „Ewunia” oraz relację z delegacji Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w rodzinnym domu dziecka w Doubi w Czechosłowacji „W dziecięcej wiosce”.
Agata Mierzwa stała się również narratorką opowieści zielarskich w „Zielarskich praktykach Agaty”. Zbiór ten zawiera szereg porad, które Agnieszka stosowała w swoim życiu, zarówno na sobie, jak i na swoich bliskich, czy też od znajomych i zaprzyjaźnionej zielarki. Opisane przypadki wyleczeń są zgodne zarówno z biografią samej autorki (np. po pobiciu na gestapo), jak i z wątkami znanymi z jej utworów.
Nieopublikowane pozostały wspomnienia „Mój syn” (opowiadanie „Syn”, które ukazało się w piśmie „Słowo. Almanach literacki”, stanowiło ich zapowiedź), powieść „Prawdomówność w wychowaniu” (przygotowana do druku w Wydawnictwie Łódzkim w 1984 roku, ale nie skierowana do druku po negatywnej recenzji), a także zwierzenia dotyczące pracy zawodowej, twórczej oraz życia osobistego w „Realne życie”. Pisarka pracowała również nad czwartą częścią losów Agaty Mierzwy, dotyczącą lat 70. i 80. XX wieku, której nadała roboczy tytuł „Życzliwość zostaje”; powieść ta jednak nie została ukończona.
Nota bibliograficzna
Powieści wchodzące w skład trylogii o losach Agaty Mierzwy wydano w Wydawnictwie Łódzkim – „Walkowa Pani” w 1974 roku, „Przystanek Agaty” w 1978 roku, „Szara Myszka” w 1980 roku; tylko „Przystanek Agaty” doczekał się wznowienia, w 1984 roku. Książka „Zielarskie praktyki Agaty” ukazała się w 1986 roku nakładem Wydawnictwa Łódzkiego i okazała się najczęściej wznawianym dziełem Agnieszki Barłóg: w 1988 roku ukazało się drugie wydanie (w tym samym wydawnictwie), a w 1992 roku trzecie, rozszerzone i pod zmienionym tytułem – „Zielarskie praktyki. Dla zdrowia i urody” (w warszawskim wydawnictwie „Anagram”).
Przed II wojną światową Barłóg opublikowała opowiadania: „Zbłąkana owieczka” („Wici”, 1932, nr 138), „Wszystkich Świętych” („Naprzód”, 1933, nr 254), „Opowieść góralska” („Naprzód”, 1933, nr 297); cenzura nie dopuściła do druku noweli „Co się dzieje w miejscowości P.?” („Po Prostu”, 1937).
Po wojnie w miesięczniku kieleckim „Przemiany”, przeważnie z podtytułem „Wspomnienia” lub „Proza”, ukazały się: „Mój, a nie mój” (1971, nr 3), „17 marca” (1971, nr 8), „Pomór” (1971, nr 12), „Powrót” (1972, nr 4), „Siadaj, mała zakonniczko!” (1972, nr 7), „Podać nazwiska – mąż będzie wolny” (1972, nr 10), „W dziecięcej wiosce” (1972, nr 12, z podtytułem „Kartki z Czechosłowacji”), „Urszula” (1973, nr 7), „Wrzesień pod Wiślicą” (1973, nr 9), „Józek wrócił nad ranem” (1974, nr 2), „Manifest” (1974, nr 8), „Wigilia w mroku” (1974, nr 12). Opowiadanie „Syn”, z podtytułem „Fragment większej całości”, opublikowano w „Słowie. Almanachu literackim” w 1984 roku.
Bibliografia
Marta Zielińska, Agnieszka Barłóg, w: Pisarze regionu świętokrzyskiego (pod redakcją Jana Pacławskiego), seria I, tom 8, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 1998, s. 9-40 (z fotografią).