Aglutynacyjność

Aglutynacyjność i aglutynacja

Aglutynacyjność (dosłownie „sklejanie”) oraz aglutynacja to terminologia w dziedzinie językoznawstwa odnosząca się do procesu morfologicznego. Polega on na używaniu różnych rodzaju afiksów, które definiują funkcję składniową wyrazu w zdaniu. W przeciwieństwie do końcówek fleksyjnych, afiksy mają luźniejszy związek z rdzeniem wyrazu i zazwyczaj pełnią jedną, konkretną funkcję gramatyczną. Oznacza to, że często konieczne jest dodawanie wielu afiksów do jednego wyrazu (np. w języku tureckim „geliyorum” oznacza „idę”, gdzie -iyor wskazuje na czas teraźniejszy, a -um oznacza pierwszą osobę).

Języki aglutynacyjne

Języki, które stosują tę metodę, określane są jako języki aglutynacyjne. W Europie do najważniejszych przedstawicieli tego typu należą języki: węgierski, fiński, estoński oraz turecki. Do tej grupy zaliczają się także m.in. gruziński i baskijski, a wśród języków starożytnych można wymienić etruski, sumeryjski oraz elamicki.

Poza Europą, aglutynacja jest powszechnie spotykana, m.in. w Afryce wśród języków bantu, a także w niektórych autochtonicznych językach Ameryki, takich jak keczua. Ponadto występuje w językach ligi uralo-ałtajskiej rozprzestrzenionych po dużych obszarach Azji. Do języków aglutynacyjnych zaliczają się również japoński i koreański.

Aglutynacja pełni w tych językach często rolę słowotwórczą, co umożliwia przekazywanie złożonych treści dzięki ciągowi połączonych morfemów. Na przykład jednym z najdłuższych wyrazów w języku węgierskim jest „meg|szent|ség|telen|ít|het|etlen|ség|es|kei|dés|ei|tek|ért”, który wywodzi się od rdzenia „szent”, oznaczającego „święty”.

W wielu językach można dostrzec elementy aglutynacji, szczególnie w kontekście słowotwórstwa, co nie prowadzi jednak do automatycznej klasyfikacji języka jako aglutynacyjnego. Na przykład w języku angielskim istnieją wyrazy takie jak „anti|dis|establish|ment|ari|an|ism”, gdzie rdzeniem jest „establish”. W języku polskim przykładem mogłoby być „anty|samo|u|bez|przedmiot|owia|nie”, którego rdzeniem jest „przedmiot” (lub „miot”). W zakresie słowotwórstwa, językiem aglutynacyjnym jest esperanto, w którym wykorzystuje się swobodne łączenie morfemów, np. „mal|konsent|em|ul|in|o” (co oznacza „kobieta skłonna do sprzeciwu”), gdzie „mal-” to prefiks oznaczający przeciwieństwo, „konsent-” to rdzeń związany z zgodą, „-em-” to sufiks wskazujący na skłonność, „-ul-” to morfem oznaczający osobę posiadającą daną cechę, „-in-” to przyrostek żeński, a „-o” to końcówka fleksyjna rzeczowników. Innym przykładem aglutynacyjności w esperanto jest „nask|iĝ|dat|re|ven|o”, co tłumaczy się jako „urodziny, rocznica urodzin”, gdzie po głównym morfemie „nask-”, dotyczącym rodzenia, występują kolejno przyrostki: „-iĝ-”, oznaczający stawanie się (czyli stawanie się urodzonym), „dat-” pochodzący od rzeczownika „dato”, „re-”, wskazujący na powtarzanie się czynności, „ven-”, pochodzący od czasownika „veni” (oznaczającego „przychodzić”), oraz „-o” – końcówka fleksyjna rzeczowników. Można zatem dosłownie przetłumaczyć „naskiĝdatreveno” jako „powtórne przyjście daty zrodzenia się”.

Mechanizm aglutynacji na przykładzie języka fińskiego

Cząstki doklejane do wyrazu w języku fińskim obejmują:

końcówki przypadków
końcówki dzierżawcze

-ni -mme
-si -tte
-nsa (nsä) -nsa (nsä)

formanty potwierdzające (zaprzeczające)

-kin -kaan (-kään)

Przykład aglutynacji z użyciem wyrazu „sana” (słowo) wygląda następująco:

sana (słowo)
sanassa (Inessiivi) – (w słowie)
sanassani – końcówka dzierżawcza (w moim słowie)
sanassanikin – formant potwierdzający (też w moim słowie)

Kolejność dodawania formantów jest ściśle określona. Przy dołączaniu formantów stosuje się zasady oboczności – jednak tylko dla pierwszego formantu. Pozostałe nie wpływają na strukturę wyrazu: