Agencja Wywiadu

Agencja Wywiadu (AW)

Agencja Wywiadu (AW) (JW 3164) to polska służba specjalna zajmująca się wywiadem zagranicznym. Jej misją jest dostarczanie informacji wywiadowczych, wyprzedzających i ekskluzywnych najważniejszym organom władzy państwowej w Rzeczypospolitej Polskiej. Szef Agencji Wywiadu jest najwyższym organem kierowniczym AW.

Na podstawie art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, zadania przypisane AW są realizowane poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. AW ma także prawo do wykonywania określonych czynności na terytorium Polski, ale wyłącznie w kontekście działań podejmowanych za granicą.

Podstawa prawna

Do kluczowych dokumentów regulujących działalność AW zaliczają się:

  • Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu (Dz.U. z 2024 r. poz. 812 z późn. zm.)
  • Ustawa z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz.U. z 2025 r. poz. 555)
  • Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. z 2024 r. poz. 632 z późn. zm.)
  • Ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych (Dz.U. z 2025 r. poz. 194)

Geneza

Po zakończeniu istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w 1989 r. nowe władze musiały zmierzyć się z wyzwaniem reformy służb specjalnych, które były postrzegane negatywnie przez społeczeństwo.

W kwietniu 1990 r. uchwalono ustawę o utworzeniu Urzędu Ochrony Państwa (UOP), który zastąpił Departament I i II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, co skutkowało likwidacją Służby Bezpieczeństwa (SB). UOP stał się niezależną instytucją, co miało na celu odpolitycznienie służb wywiadowczych. Już wtedy dostrzegano konieczność podległości wywiadu organom zajmującym się sprawami zagranicznymi, jednak nie zdecydowano się na rozdzielenie wywiadu i kontrwywiadu ze względu na koszty.

Jednym z większych sukcesów polskiego wywiadu w czasie istnienia UOP była Operacja Samum, która polegała na tajnej ewakuacji amerykańskich funkcjonariuszy CIA, DIA i NSA z Iraku w 1990 r. Dowódcą operacji był płk Gromosław Czempiński. Polski wywiad nawiązał kontakt z amerykańskimi agentami, przekazując im polskie paszporty, co umożliwiło im bezpieczny powrót do kraju. Operacja zakończyła się sukcesem, a w ramach podziękowania USA umorzyło część długu zagranicznego Polski.

W 2002 r. przeprowadzono reformę, na podstawie Ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, która zlikwidowała UOP i powołała AW oraz Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW). Ustawa ta określała zadania nowych agencji w zakresie ochrony bezpieczeństwa państwa oraz regulowała zasady ich funkcjonowania. AW rozpoczęła działalność 29 czerwca 2002 r., stając się samodzielną instytucją administracji RP podlegającą Prezesowi Rady Ministrów.

Wspólnota Informacyjna Rządu

W latach 2002–2005, szef AW był również członkiem Wspólnoty Informacyjnej Rządu, organu działającego przy Radzie Ministrów. Organy administracji rządowej miały obowiązek dostarczania szefowi AW informacji istotnych dla bezpieczeństwa zewnętrznego i międzynarodowej pozycji Polski. Wspólnota przynajmniej raz na kwartał analizowała te informacje. W skład wspólnoty wchodzili również przedstawiciele różnych ministerstw oraz służb.

Struktura

Agencja Wywiadu składa się z następujących jednostek organizacyjnych:

  • Departament A
  • Departament B
  • Departament C
  • Biuro I
  • Biuro II
  • Biuro III
  • Biuro IV
  • Biuro V
  • Biuro VI
  • Biuro VII
  • Biuro VIII
  • Biuro IX
  • Biuro X

W strukturze AW funkcjonuje także zespół samodzielnych stanowisk. Szef Agencji Wywiadu ma prawo do tworzenia zespołów o charakterze stałym lub doraźnym oraz kolegialnych organów doradczych.

Kierownictwo

Szef AW jest centralnym organem administracji rządowej, bezpośrednio podlegającym Prezesowi Rady Ministrów. Jego powołanie oraz odwołanie dokonuje Premier po zasięgnięciu opinii Prezydenta, Kolegium do Spraw Służb Specjalnych oraz sejmowej Komisji do Spraw Służb Specjalnych. Zastępców Szefa AW powołuje i odwołuje Premier na wniosek Szefa AW.

W czasie nieobecności Szefa AW, jego obowiązki przejmuje wyznaczony zastępca. Do zadań Szefa należy m.in. wydawanie zarządzeń oraz kierowanie działalnością Agencji, a także przedstawianie rocznych planów działania oraz sprawozdań z jej działalności.

Obecnym szefem AW, od 5 marca 2024 r., jest płk Paweł Szota. Funkcje zastępców pełnią płk Dominik Duda (od 2016 r.) oraz Marek Stępień (od 2024 r.).

Kompetencje Szefa AW

W zakresie swoich kompetencji Szef AW:

  • wydaje zarządzenia, decyzje, wytyczne i polecenia dotyczące działalności Agencji;
  • nadaje regulaminy organizacyjne jednostkom Agencji;
  • może tworzyć i powoływać zespoły oraz kolegialne organy doradcze;
  • kieruje Agencją bezpośrednio lub poprzez zastępców;
  • wnioskuje do Premiera o powołanie i odwołanie Zastępców Szefa AW;
  • przedstawia Prezesowi Rady Ministrów roczne plany i sprawozdania;
  • współdziała z Szefem ABW;
  • uczestniczy w Kolegium do Spraw Służb Specjalnych;
  • przekazuje informacje istotne dla bezpieczeństwa;
  • określa obieg informacji w Agencji;
  • jest odpowiedzialny za sprawy osobowe funkcjonariuszy;
  • posiada władzę dyscyplinarną nad funkcjonariuszami;
  • udziela zezwoleń na wyjazdy za granicę funkcjonariuszy.

Dotychczasowi Szefowie AW

… (dalsza część tekstu do przetworzenia)

Organizacja i finansowanie

Kierunki działania Agencji są określane przez Prezesa Rady Ministrów. Statut Agencji, regulujący jej organizację, nadawany jest przez Premiera. Szef Agencji nadaje regulamin organizacyjny jednostkom, które określają ich strukturę i zadania. Może również tworzyć ośrodki szkolenia oraz zespoły o charakterze stałym lub doraźnym.

Szef AW może podejmować współpracę z innymi organami po uzyskaniu zgody Premiera. Wydatki i dochody Agencji są realizowane w budżecie państwa, a koszty związane z jej działalnością są finansowane z funduszu operacyjnego. W budżecie na 2024 r. przewidziano wydatki na poziomie 329,864 mln zł.

Zadania

Zadania AW zostały określone w art. 6, ust. 1, pkt 1-9 Ustawy o ABW i AW z 24 maja 2002 r. Należą do nich:

  • uzyskiwanie, analiza i przekazywanie informacji istotnych dla bezpieczeństwa Polski;
  • rozpoznawanie i przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym;
  • ochrona przedstawicielstw RP przed obcymi służbami;
  • zapewnienie kryptograficznej ochrony komunikacji;
  • rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu;
  • rozpoznawanie obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi;
  • analizowanie zagrożeń w rejonach konfliktów;
  • zapobieganie zdarzeniom terrorystycznym poza granicami kraju;
  • prowadzenie wywiadu elektronicznego;
  • podejmowanie innych działań wynikających z ustaw i umów międzynarodowych.

Zadania AW są realizowane głównie poza granicami Polski.

Uprawnienia funkcjonariuszy

Uprawnienia funkcjonariuszy AW zostały opisane w rozdziale IV Ustawy o ABW i AW. Funkcjonariusze wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze i analityczno-informacyjne. Mają prawo do:

  • żądania pomocy od instytucji państwowych i przedsiębiorców;
  • zwracania się o pomoc do organizacji społecznych;
  • użycia środków przymusu bezpośredniego w określonych przypadkach;
  • przeprowadzania doprowadzenia lub konwoju;
  • uzyskiwania i gromadzenia informacji.

Status funkcjonariuszy

Służbę w AW mogą pełnić osoby spełniające określone kryteria. Funkcjonariusze muszą złożyć ślubowanie i przestrzegać obowiązków. Obowiązuje ich zakaz przynależności do partii politycznych oraz podejmowania dodatkowej pracy bez zgody Szefa AW.

Pełnienie służby

Wymagania

Osoba, która chce pełnić służbę w AW, musi posiadać:

  • obywatelstwo polskie;
  • pełnię praw publicznych;
  • nieskazitelną postawę moralną;
  • zdolność do zachowania tajemnicy;
  • wykształcenie średnie oraz odpowiednie kwalifikacje.

Etapy rekrutacji

Rekrutacja do AW obejmuje:

  1. Przyjęcie dokumentacji kandydata;
  2. Rozmowę kwalifikacyjną;
  3. Postępowanie sprawdzające;
  4. Sprawdzenie umiejętności fizycznych i psychicznych.

Zwolnienie funkcjonariusza ze służby

Może nastąpić w przypadku:

  • orzeczenia trwałej niezdolności do służby;
  • nieprzydatności do służby;
  • wymierzenia kary dyscyplinarnej;
  • skazania na karę pozbawienia wolności;
  • utraty obywatelstwa;
  • niewywiązywania się z obowiązków;
  • objęcia kierowniczego stanowiska;
  • nabycia prawa do emerytury;
  • likwidacji jednostki organizacyjnej;
  • dwukrotnego niestawienia się na badania lekarskie;
  • upływu 12 miesięcy od zaprzestania służby z powodu choroby;
  • nabycia obywatelstwa innego państwa.

Stopnie służbowe

W AW obowiązują następujące stopnie służbowe:

  • korpus szeregowych: szeregowy, starszy szeregowy;
  • korpus podoficerów: kapral, starszy kapral, plutonowy, starszy plutonowy, sierżant, starszy sierżant, sierżant sztabowy, starszy sierżant sztabowy;
  • korpus chorążych: młodszy chorąży, chorąży, starszy chorąży, młodszy chorąży sztabowy, chorąży sztabowy, starszy chorąży sztabowy;
  • korpus oficerów: podporucznik, porucznik, kapitan, major, podpułkownik, pułkownik, generał brygady.

Stopień szeregowego uzyskuje się przy przyjęciu do służby. Na kolejne stopnie w korpusie szeregowych i podoficerów mianuje przełożony. Na stopnie w korpusie chorążych mianuje Szef AW, a na stopień oficerski oraz stopień generała brygady mianuje Prezydent RP.

Nadzór nad AW

Szef AW jako centralny organ administracji rządowej podlega Premierowi, który określa kierunki działania Agencji. Premier ma również prawo do powołania i odwołania Szefa AW oraz zatwierdzania rocznych planów działania.

Kontrola nad AW

Sejm sprawuje kontrolę parlamentarnej nad Szefem AW, a specjalną rolę w tym zakresie pełni Sejmowa Komisja ds. Służb Specjalnych. Kontrola operacyjna działalności AW w Polsce odbywa się przez Szefa ABW. Sąd administracyjny może kontrolować decyzje administracyjne Szefa AW, a Najwyższa Izba Kontroli bada funkcjonowanie mechanizmów działania Agencji.

Współpraca krajowa i międzynarodowa

Szefowie ABW i AW oraz innych służb specjalnych są zobowiązani do współdziałania w ramach realizacji swoich zadań. Ustawa uznaje AW za koordynatora w zakresie informacji o zagrożeniach zewnętrznych. Szef AW może nawiązywać współpracę z organami i służbami innych państw po uzyskaniu zgody Premiera.

Kontrowersje

Tajne więzienia CIA w Polsce

Po 11 września 2001 r. USA wprowadziły program tajnych więzień CIA, które były obecne również w Polsce. W latach 2002–2003 w Starych Kiejkutach funkcjonowało tajne więzienie, w którym przetrzymywano i torturowano m.in. Abu Zubajdah. Po długim czasie zaprzeczania, polskie władze rozpoczęły śledztwo, które jednak wielokrotnie przerywano.

Przywłaszczenie pieniędzy

W 2012 r. media ujawniły, że z funduszu operacyjnego AW zniknęły znaczne kwoty. Prokuratura postawiła zarzuty dwóm mężczyznom o przywłaszczenie 1,5 miliona złotych na szkodę Agencji.

Afera respiratorowa

Agencja Wywiadu poniosła odpowiedzialność za nieprawidłowy zakup respiratorów na kwotę niemal 200 mln złotych. Zakup został zlecony firmie powiązanej z nielegalnym handlem bronią, co odbiło się negatywnie na wizerunku Agencji.

Przypisy

…

Bibliografia

  • Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz.U. z 2024 r. poz. 812).
  • Bożek M. (et al.), Służby specjalne w strukturze władz publicznych. Zagadnienia prawnoustrojowe, Warszawa 2014.
  • Jastrzębski M., Prawne i polityczne implikacje sprawy więzień CIA w Polsce, „Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 2015, nr 6.
  • Kolaszyński M., Status ustrojowy polskich służb specjalnych po 1989 roku, Kraków 2016.
  • Mordaszewski K., Proces kształtowania służb specjalnych w systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej, “Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2009, nr 1.
  • Wojtaszczyk K. (red.), Polskie Służby Specjalne. Słownik, Warszawa 2011.
  • Zalewski S., Służby specjalne w państwie demokratycznym, Warszawa 2005.
  • Żebrowski A., Ewolucja polskich służ specjalnych: wybrane obszary walki informacyjnej, Kraków 2005.