Agawa (Agave L.)
Agawa to rodzaj roślin z rodziny szparagowatych (podrodzina agawowych), obejmujący około 277 gatunków, które naturalnie występują od środkowych i południowych stanów USA aż po północne rejony Ameryki Południowej i Karaibów. Meksyk jest obszarem o największej różnorodności tego rodzaju. Niektóre gatunki, zwłaszcza agawa amerykańska, zostały wprowadzone na wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. W Europie wiele z nich pojawiło się na Wyspach Kanaryjskich, a także naturalizowały się w Hiszpanii, Portugalii, Włoszech oraz na Półwyspie Bałkańskim. Liczne gatunki agaw są roślinami włóknodajnymi, jadalnymi, leczniczymi i ozdobnymi. Z agawy niebieskiej produkowana jest tequila.
Nazwa naukowa rodzaju wywodzi się z greckiego słowa αγαύος (agavos), które oznacza „wspaniały” lub „godny podziwu”. W mitologii greckiej Agaue była królewną tebańską, córką Kadmosa i Harmonii.
Morfologia
Pokrój
Agawy to wieloletnie, wiecznie zielone rośliny o grubym, słabo rozgałęzionym pędzie, często masywne i czasami z drewniejącą łodygą.
Łodyga
Łodyga może być silnie skrócona lub wydłużona.
Liście
Tworzą rozetę gruboszowatych, mięsistych liści, które są jędrne do sztywnych, o kolorze od jasnozielonego do zielonego, czasami z jaśniejszymi białymi wzorami. Blaszki liściowe mają kształt równowąsko-lancetowaty, mieczowaty lub jajowaty, z brzegami całymi, ząbkowanymi lub rozdzielającymi się na nitkowate włókna, z krótkim lub długim, ostrym, kolcowatym wyrostkiem na końcu.
Kwiaty
Rośliny są monokarpiczne (kwitną tylko raz w życiu) lub rzadziej polikarpiczne. Zakwitają w wieku od 6 do 20 lat, a niektóre gatunki później. Kwiaty są przedprątne, wyrastają pojedynczo, w parach lub w baldachowatych wiązkach, zawierających od 2 do ponad 40 kwiatów, na szypułkach oraz bocznych odgałęzieniach szypułek. Tworzą wierzchołkowy, kłosowaty, groniasty lub wiechowaty kwiatostan, który wyrasta wysoko ponad liście na długim głąbiku. Okwiat przeważnie ma kolor żółty, rzadziej biały lub czerwonawy, ma kształt lejkowaty do rurkowatego, z sześcioma listkami. Listki są równowąskie do podługowatych lub trójkątnych, zrośnięte u nasady w rurkę, z wzniesionymi lub wygiętymi końcami, często kapturkowatymi lub brodawkowatymi. Sześć pręcików jest osadzonych powyżej okwiatu, nitkowate nitki pręcików, a pylniki są równowąskie i obrotne. Zalążnia dolna, zielonkawa, trójkomorowa, z gruboszowatą i grubościenną strukturą. Szyjka słupka jest szydłowata, zakończona trójklapowanym, główkowatym, brodawkowatym znamieniem.
Owoce
Owoce mają kształt podługowaty do jajowatego, są grubościenne i mięsiste, pękające podłużnie. Nasiona są czarne, spłaszczone, odwrotnie jajowate i kulistawe na końcu.
Systematyka
Pozycja systematyczna
Rodzaj agawa należy do podrodziny agawowych Agavoideae w rodzinie szparagowatych Asparagaceae.
W obrębie podrodziny Angiosperm Phylogeny Website wyróżnia kilka linii rozwojowych:
Pozycja w systemie Takhtajana (1997)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd Amaryllidales Link, rodzina agawowate (Agavaceae Endl.), podrodzina Agavoideae Herb., rodzaj agawa (Agave L.).
Pozycja w systemie Reveala (1993-1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd agawowce (Agavales Hutch.), rodzina agawowate (Agavaceae Endl.), podrodzina Agavoideae Herb., plemię Agaveae Dumort., rodzaj agawa (Agave L.).
Gatunki (występujące w Europie)
- Agave albomarginata Gentry
- Agave angustifolia Haw.
- Agave atrovirens Karw. ex Salm-Dyck – agawa ciemnozielona
- Agave americana L. – agawa amerykańska
- Agave attenuata Salm-Dyck – agawa zwężona
- Agave decipiens Baker
- Agave filifera Salm-Dyck – agawa nitkowata
- Agave fourcroydes Lemaire – agawa henekwen
- Agave lechuguilla Torr.
- Agave macroacantha Zucc.
- Agave murpheyi Gibson
- Agave oteroi G.D. Starr & T.J. Davis
- Agave salmiana Otto ex Salm-Dyck
- Agave sisalana Perrine – agawa sizalowa
- Agave tequilana F.A.C. Weber – agawa niebieska
- Agave vivipara L.
Zastosowanie
Rośliny spożywcze
Rdzeń wielu gatunków agaw jest bogaty w cukry i spożywany po upieczeniu. Nasiona agaw mielone są na mąkę, używaną jako zagęszczacz do zup lub w mieszankach z mąkami zbożowymi do pieczenia chleba. Można również spożywać pędy kwiatostanowe. Sok z ciętych pędów, bogaty w cukry, jest używany jako syrop. Z sfermentowanego soku z agaw powstaje pulque (z Agave salmiana), a z soku lub całych rdzeni różnych gatunków (np. Agave angustifolia) produkowany jest mezcal, którego odmianą jest tequila, wytwarzana z rdzeni agawy niebieskiej (Agave tequilana).
Rośliny lecznicze
Sok z agawy od dawna stosowany jest w Ameryce Środkowej jako spoiwo dla różnych proszków do okładów na rany. Może być także przyjmowany wewnętrznie w celu leczenia biegunki i dyzenterii. Posiada działanie antyseptyczne, napotne, moczopędne oraz przeczyszczające. Napar z posiekanych liści działa przeczyszczająco, a sok z liści stosuje się na siniaki. Roślinę wykorzystuje się do leczenia niestrawności, wzdęć, zaparć, żółtaczki i czerwonki. Sok ma właściwości dezynfekujące i może być przyjmowany w celu zahamowania rozwoju bakterii gnilnych w układzie pokarmowym. Woda, w której moczono włókna agawy, może być używana jako środek odkażający skórę głowy oraz tonik na wypadanie włosów. Z liści pozyskuje się również prekursory leków steroidowych. Korzenie i liście wykorzystywane są w leczeniu bólu zębów, a korzenie również w terapii kiły.
Inne zastosowania
Agawy zawierają saponiny. Z ich liści i korzeni produkuje się mydła. Bardzo mocne włókno, pozyskiwane z liści agawy sizalowej i Agave angustifolia, służy do wyrobu lin oraz grubych tkanin. Liście można także wykorzystać do produkcji papieru. Ciernie na liściach służą jako szpilki i igły. Suszone pędy kwiatostanowe są używane jako wodoodporne strzechy. Rośliny te stosowane są w programach rekultywacji gruntów w suchych regionach świata.
Rośliny ozdobne
Wiele gatunków agaw jest uprawianych ze względu na swoje atrakcyjne ulistnienie oraz niskie wymagania, a także jako nasadzenia w pojemnikach, ogrodach skalnych czy wzdłuż dróg i wybrzeży. Rośliny te preferują dobrze przepuszczalną glebę i słoneczne stanowisko. Nie są mrozoodporne.