Agaton Giller

Agaton Giller (ur. 9 stycznia 1831 w Opatówku, zm. 18 lipca 1887 w Stanisławowie) był polskim dziennikarzem oraz pisarzem, a także konspiratorem i działaczem niepodległościowym. Pełnił funkcję członka oraz prezesa Rządu Narodowego w 1863 roku; był bratem Stefana Gillera.

Życiorys

Giller był synem żołnierza napoleońskiego oraz burmistrza Opatówka, Jana Kantego Gillera, i Franciszki z domu Szpadkowskiej. Edukację zdobywał m.in. w Kaliszu, Warszawie i Łomży. Był samoukiem, który studiował historię i literaturę polską. W trakcie Wiosny Ludów próbował dotrzeć na Węgry, jednak został aresztowany przez Prusaków w Raciborzu. Po zwolnieniu z więzienia w lutym 1850 roku, podjął pracę jako nauczyciel domowy w wielkopolskich dworach ziemiańskich. W 1852 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie jako wolny słuchacz uczestniczył w wykładach na Uniwersytecie Jagiellońskim. Został jednak wydany 10 kwietnia 1853 roku rosyjskiej żandarmerii przez policję austriacką, jako poddany rosyjski.

Był więziony w Cytadeli Warszawskiej pod zarzutem działalności antyrosyjskiej i skazany na katorgę w batalionach karnych na wschodniej Syberii. W ciągu 16 miesięcy przebył tę trasę pieszo, w kajdanach i przykuty do żelaznego drąga. W 1858 roku został zwolniony z katorgi, ale zmuszono go do osiedlenia się w Irkucku, gdzie założył polską szkołę, w której sam nauczał.

W październiku 1860 roku powrócił do Polski i związał się ze środowiskiem Delegacji Miejskiej. Po masakrze manifestantów 8 kwietnia 1861 roku, opublikował odezwę „Posłanie do wszystkich rodaków na ziemi polskiej”, wzywając do zjednoczenia stanów i wspólnego zbrojnego wystąpienia przeciwko Rosji. 16 października został ranny w czasie masakry w archikatedrze warszawskiej. Od 1862 roku był korespondentem krakowskiego „Czasu” w Królestwie Kongresowym. Wszedł w skład Komitetu Centralnego Narodowego, starając się odwieść zwolenników „czerwonych” od przedwczesnego wybuchu powstania, jednocześnie namawiając „białych” do porzucenia złudzeń o pokojowym zakończeniu niepokojów. Był zwolennikiem starannie przygotowanej akcji militarnej. 24 lipca zredagował instrukcję dla organizacji narodowej do powszechnego, dobrze obliczonego powstania. Był także autorem koncepcji utworzenia tajnego państwa polskiego. We wrześniu 1862 roku udał się do Londynu, gdzie nawiązał współpracę z redaktorami rosyjskiego „Kołokoła”.

Po wybuchu powstania styczniowego, zrezygnował z członkostwa w KCN, uznając, że działania te są przedwczesne i sprowokowane przez Rosjan. Niedługo później jednak dołączył do Komisji Wykonawczej – rządu powstańczego. Otwarcie przeszedł na stronę „białych”, 24 lutego powrócił do KCN, gdzie promował oddanie dyktatury Marianowi Langiewiczowi. Po tragicznej śmierci Stefana Bobrowskiego, stał się najbardziej wpływowym członkiem Rządu Narodowego.

Giller redagował wiele pism powstańczych, w tym „Strażnicę”, „Ruch” oraz „Wiadomości pola bitwy”. Spod jego ręki wyszła także „Odezwa do obywateli zaborów pruskiego i austriackiego” oraz „Instrukcja dla agentów Rządu Narodowego za granicą”.

Po otrzymaniu anonimowego wyroku śmierci, oddalił się od pracy rządowej. Po klęsce powstania przebywał m.in. w Saksonii i Szwajcarii. W 1864 roku został skazany zaocznie w Lipsku na 4 lata więzienia za wydawanie nielegalnego pisma „Ojczyzna”. W 1867 roku osiedlił się w Paryżu, gdzie współorganizował Legion Polski w Turcji.

Współtworzył Muzeum Narodowe Polskie w Raperswilu. W 1880 roku był jednym z inicjatorów powołania Związku Narodowego Polskiego w USA.

Zmarł na zapalenie płuc 18 lipca 1887 roku. Jego uroczysty pogrzeb odbył się 20 lipca 1887 roku na cmentarzu Sapieżyńskim w Stanisławowie. W 1907 roku odsłonięto tam pomnik autorstwa Tomasza Dykasa, przed którym miejscowa młodzież co roku oddawała hołd Gillerowi. W wyniku zniszczenia cmentarza w okresie Ukraińskiej SRR, jego prochy zostały w 1981 roku sprowadzone do Warszawy i złożone na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 13-6-27).

W 1937 roku opublikowano pracę „Agaton Giller w świetle akt państw zaborczych”, której autorem był ppłk Zygmunt Zygmuntowicz.

Dzieła

Groby polskie w Irkucku, Kraków 1864
Podróż więźnia etapami do Syberii
Opisanie zabajkalskiej krainy
Z wygnania, Lwów 1870
Historia powstania narodu polskiego, Paryż 1867–1871, wersja elektroniczna
Polska na Wystawie Powszechnej w Wiedniu 1873 r. Listy Agatona Gillera. T. 1-2, Lwów 1873, wersja elektroniczna
Aleksander hrabia Wielopolski margrabia Gonzaga Myszkowski, Lwów 1878
Z podróży po kraju słowackim, Lwów 1892, wyd. 2, wersja elektroniczna