Agatiasz Scholastyk lub Agatiasz z Myriny (gr. ᾿Αγαθίας Σχολαστικός; ur. po 536, zm. 585) był bizantyńskim historykiem, retorem i poetą.
Agatiasz przyszedł na świat w 536 roku w Myrinie, znajdującej się w Azji Mniejszej. Pracował jako prawnik w Konstantynopolu, gdzie zgromadził grupę przyjaciół, wśród których byli humanista i inni prawnicy. Podczas spotkań towarzyskich dzielili się swoimi wierszami, które Agatiasz później skompilował w Antologii nowych epigramatów. W dorobku pozostawił około 100 epigramatów, obejmujących różne tematy, takie jak miłość, wotywy, nagrobki, popisy oraz opisy dzieł sztuki. Pod koniec życia, na prośbę przyjaciół, zajął się kontynuacją Historii wojen Prokopiusza z Cezarei, co zaowocowało dziełem znanym jako O panowaniu Justyniana, które Agatiasz doprowadził do roku 558. W pierwszych dwóch księgach opisał zwycięskie wojny Bizancjum z Gotami i Frankami w Italii, a w kolejnych relacjonował konflikty z Alemanami i Persami w Lazyce. Dzieło to stanowi jedyne źródło do historii Bizancjum z tego okresu.
Życiorys
Agatiasz urodził się po 536 roku w Myrinie, w regionie Eolii w Azji Mniejszej. Początkowo uczył się retoryki w szkole swojego ojca, Memnoniosa, w Konstantynopolu, a później studiował prawo w Alexandrii. W 554 roku powrócił do stolicy, gdzie po ukończeniu studiów rozpoczął karierę adwokacką, co przyczyniło się do nadania mu przydomka Scholastikòs. W Konstantynopolu zgromadził wokół siebie elitę intelektualną, w tym znanych ludzi, takich jak poeta Paweł Silencjariusz, konsul Macedoniusz oraz prefekt Julian z Egiptu. Grupa ta, znana jako scholastikòj, tworzyła epigramy korzystając z klasycznego języka oraz wiedzy mitologicznej i historycznej. Wspólnie omawiali swoje utwory podczas spotkań towarzyskich.
Agatiasz wydał swoje oraz przyjaciół utwory w Antologii nowych epigramów (Syllogé néon epigrammáton, Kýklos), znanej również jako Cykle nowych epigramów. W antologii tej zrezygnował z tradycyjnego alfabetycznego układu epigramów, dzieląc je na siedem ksiąg, z których każda poświęcona była innej tematyce: wotywnej, opisującej dzieła sztuki, nagrobkowej, popisowej, biesiadnej, satyrycznej i miłosnej. Większość jego zbioru później trafiła do Antologii palatyńskiej, a jego podejście do tematycznego układu epigramów zostało naśladowane przez redaktora Antologii, Konstantyna Kefalasa. Zmarł w 585 roku.
Twórczość epigramatyczna
Antologia palatyńska zachowała około stu epigramów Agatiasza, które liczą od 2 do 10 wersów. Motywy czerpał od swoich poprzedników, takich jak Kallimach, Teokryt oraz dwóch Wieńców – Meleagra i Filipa. W jego twórczości znaleźć można konwencjonalne erotyki z okresu młodzieńczego, które rzadko są przesycone libertynizmem lub zbytnią czułostkowością. W jednym z epigramów, pisząc o mężczyźnie szukającym przygód pozamałżeńskich, stwierdza: „Kłamiesz, nie kochasz, bo jakżeby dusza prosto myśląca mogła szaleć z miłości”. Zakochanym radzi, by szukali drogi pośredniej między sentymentalizmem a męskością. Wraz z cynikiem Diogenesem rozważa trudności związane z relacjami z kobietami, kończąc cynicznym spostrzeżeniem, że Diogenes uniknął wszelkich związków przez samowystarczalność.
W innych epigramach przestrzega przed miłością do chłopców, uznając ją za sprzeczną z naturą. Opowiada też anegdotę o Polemonie, który z zazdrości obciął żonie włosy i ją pobił, nie zyskując nic poza jej nienawiścią. Poeta nie przepada za winem, lecz upija się resztką, która pozostała w pucharze po jego ukochanej. Ma żal do jaskółek, które obudziły go po nieprzespanej nocy, przypominając mu, że nie ma przy sobie ukochanej Rodane.
Wśród epigramów wotywnych warto przywołać utwór o młodej mężatce Kalliroe, składającej ofiarę Afrodycie, Atenie i Artemidzie w podzięce za szczęśliwe małżeństwo. W jego twórczości wotywnej szczególną uwagę zasługują dwa epitafia. Pierwsze prosi przechodnia o przekazanie mężowi prośby zmarłej żony, by wznieść przy domu cenotaf. Drugie mówi o pojednaniu małżonków dopiero po śmierci, w obliczu surowego Minosa. Sceptycyzm Kallimacha, co do życia pozagrobowego, podejmuje epigram o filozofie Nikostracie, który, pytany o nieśmiertelność duszy, odpowiada sprzecznym dylematem. Podobne do tej anegdoty są dwuznaczne rady adwokata, lekarza i astrologa. Oprócz kilku ekfraz, napisał także popisowy epigram dotyczący latryny na przedmieściach Smyrny, gdzie drogie potrawy przekształcają się w gnoje. Epigramy różnorodne dobrze oddaje utwór o pięknym posągu tańczącej bakchantki, która po odejściu ludzi uderza w kastaniety. Do najładniejszych utworów Agatiasza należy wiadomość do przyjaciela Pawła Silencjariusza, który mieszkał na drugim końcu Konstantynopola. Poeta, zajęty, nie mógł odwiedzić ani jego, ani ukochanej, która była słodka jak miód. Nie cieszy go widok ogrodów, śpiew ptaków i rechot żab, a podwójna tęsknota za przyjacielem i ukochaną go przygnębia.
W IV księdze Antologii palatyńskiej, zawierającej wstępy do wcześniejszych antologii epigramatów greckich, zachował się też długi, dość ciężki, wierszowany Wstęp (proojmion) Agatiasza, składający się z 46 trymetrów jambicznych i 87 heksametrów.
O panowaniu Justyniana
Zachęcony przez przyjaciół, Agatiasz przystąpił do spisywania historii Cesarstwa od momentu, w którym Prokopiusz z Cezarei zakończył swoją Historię wojen. Dzieło Agatiasza, znane jako O panowaniu Justyniana (Περι της ᾿Ιουστινιανού βασιλείας), miało na celu opisanie rządów Justyniana Wielkiego (527–565). Niestety, przedwczesna śmierć autora sprawiła, że powstały jedynie pięć ksiąg obejmujących okres 552–558. Księgi I oraz częściowo II zawierają opis walk z Gotami i Frankami w Italii, którym ostateczną klęskę zadały wojska bizantyńskie dowodzone przez Narsesa. W kolejnych księgach Agatiasz relacjonuje wojny z Alemanami i Persami w Lazyce, przy okazji przedstawiając opis kraju i okolic Chersonezu. Warto zwrócić uwagę na liczne informacje o plemionach tureckich, pomocniczych oddziałach wojsk Hunów oraz Słowian w armii bizantyńskiej.
Podczas pisania swojego dzieła Agatiasz korzystał z materiałów archiwalnych i ustnych przekazów greckich, a także z perskich źródeł, które tłumaczył mu jego przyjaciel, zhellenizowany Pers, Sergiusz. Podobnie jak Prokopiusz, Agatiasz popierał polityczny program Justyniana, nie pomijając jednak jego błędów.
Praca Agatiasza jest jedynym źródłem dla dziejów Bizancjum w tych latach, a on sam, mimo że czasami dał się ponieść fantazji i osobistym refleksjom, uznawany jest przez specjalistów za wiarygodnego autora. W kwestii języka i stylu wzorował się na Prokopiuszu, pisząc w klasycznym języku attyckim oraz przyswajając słownictwo i wyrażenia, a także całe fragmenty, które dostosowywał do swoich potrzeb. W większym stopniu niż Prokopiusz, dbał o formowanie klauzul akcentowych oraz wyszukane słownictwo. Kompozycja jego dzieła jest zwarta, starannie dopracowana, a narrację urozmaica Agatiasz poprzez umiejętne stosowanie figur retorycznych przeplatanych obrazami poetyckimi. Podobnie jak Prokopiusz, odznaczał się także głęboką znajomością historiografii i literatury greckiej z wcześniejszych epok.
Wydania źródłowe (w oryginale)
B. G. Niebuhr, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Pars III, Bonn 1828
L. Dindorf, Historici Graeci minores, II, Lipsk 1871, s. 132–453
Przekłady na języki nowożytne
Joseph D. Frendo, Agathias: The Histories, Berlin 1975
M.V. Levczenko, Агафий Миринейский. О царствовании Юстиниана, 1996
Przekłady na język polski
Agatiasz Scholastyk, Epigramy, [w:] Antologia Palatyńska, wybrał, przeł. i oprac. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1978, s. 294–298 (Okrutne jaskółki, s. 294, Zręczny podstęp, s. 294, Pocałunek w pucharze, s. 295, Pycha ukarana, s. 295, List do Pawła Silencjariusza, s. 296, Miłość nieprawdziwa, s. 296, Bakchantka nieśmiała, s. 297, Ofiary dziękczynne, s. 297, Podarunek dla narzeczonej, s. 297, Grób matki, s. 298, Prośba umarłej, s. 298, Śmierć zwaśnionych kochanków, s.298).
Agatiasz Scholastyk, O panowaniu Justyniana, [w:] Literatura bizantyńska, wybór tekstów, układ i tłum. Jan Birkenmajer, Wielka literatura powszechna Trzaski, Everta i Michalskigo, Antologia, t. 6, cz. 2, Warszawa 1933, s. 854.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Robert Browning: Justynian i Teodora. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977. Brak numerów stron w książce
O. Jurewicz: Historia literatury bizantyńskiej. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01422-X. Brak numerów stron w książce
Oktawiusz Jurewicz (red.), Encyklopedia kultury bizantyńskiej, Warszawa 2002, s. 8–9
G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008. ISBN 978-83-01-15268-0. Brak numerów stron w książce
Tadeusz Sinko: Zarys historii literatury greckiej. T. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964. Brak numerów stron w książce