Agata Tuszyńska (urodzona 25 maja 1957 roku w Warszawie) to polska pisarka, poetka oraz reportażystka.
Życiorys
Jest córką Bogdana Tuszyńskiego, który był reporterem oraz historykiem sportu, i Haliny Przedborskiej, dziennikarki z żydowskimi korzeniami. Dzięki matce jest spokrewniona z reżyserem Marianem Marzyńskim.
W 1976 roku ukończyła III Liceum Ogólnokształcące im. gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie. Tuszyńska jest także historykiem teatru; swoje studia wyższe zrealizowała na Wydziale Wiedzy o Teatrze PWST w Warszawie, a doktorat z nauk humanistycznych uzyskała w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk. W latach 1987–1992 pracowała jako adiunkt w Instytucie Badań Literackich, a w latach 1996–1998 prowadziła wykłady w Centrum Dziennikarstwa w Warszawie. Od 2001 roku uczyła sztuki reportażu i wywiadu literackiego na Uniwersytecie Warszawskim. Od 2011 roku jest związana z Instytutem Reportażu w Warszawie.
Literacką karierę rozpoczęła w periodykach kulturalnych, pisząc o teatrze, a jednocześnie rozwijając swoje zainteresowania biografistyką i reportażem literackim. Jej debiut miał miejsce w 1990 roku, kiedy to opublikowała biografię Marii Wisnowskiej, aktorki z epoki findesieclowej. W tym samym roku wydała w Instytucie Literackim w Paryżu książkę Rosjanie w Warszawie, która ukazuje życie i kulturę zniewolonej stolicy podczas zaboru rosyjskiego. Materiały do biografii noblisty Isaaca Bashevisa Singera, który urodził się w Polsce i pisał w jidysz, Tuszyńska zbierała w Stanach Zjednoczonych, Izraelu, Francji oraz na polskiej prowincji. Jej książka Singer. Pejzaże pamięci, wydana w 1994 roku, była wielokrotnie wznawiana w Polsce i ukazała się również w USA oraz Francji. Kontynuując zainteresowania światem polskich Żydów, napisała tom reportaży Kilka portretów z Polską w tle, który również został przetłumaczony na francuski. Wyznania gorszycielki – wspomnienia Ireny Krzywickiej, pisarki i feministki, Tuszyńska spisała w podparyskiej miejscowości, gdzie Krzywicka mieszkała od połowy lat 60. Po śmierci Krzywickiej, Tuszyńska powróciła do jej historii w książce Długie życie gorszycielki. Jej bestsellerowa publikacja Rodzinna historia lęku, wydana w marcu 2005 roku i nominowana do Prix Médicis, jest dramatyczną opowieścią o losach jej polskich i żydowskich przodków, gdzie łączy swoje doświadczenia biografistki z rzadko praktykowanym w Polsce gatunkiem personal non-fiction.
W książce Ćwiczenia z utraty (2007) Tuszyńska opisuje zmagania swojego męża, Henryka Dasko, ze śmiertelnym nowotworem mózgu. Publikacja ta jest bardzo osobista i powstawała na bieżąco podczas wielu miesięcy spędzonych z umierającym, a także została wydana po francusku (Grasset, 2009) i koreańsku (2012).
Najbardziej kontrowersyjna w jej dorobku okazała się książka Oskarżona: Wiera Gran (Wydawnictwo Literackie, 2010), która opowiada historię śpiewaczki z warszawskiego getta, oskarżonej po wojnie o kolaborację z Niemcami. Opowieść opiera się na rozmowach z bohaterką w podeszłym wieku oraz jest uzupełniona relacjami świadków, dokumentami archiwalnymi i zeznaniami sądowymi. Książka została przetłumaczona na wiele języków, w tym na francuski, hiszpański, włoski, holenderski, grecki, hebrajski, amerykański angielski oraz niemiecki. Rodzina Władysława Szpilmana pozwała autorkę za cytowanie wypowiedzi Wiery Gran, które oskarżały go o kolaborację podczas pobytu w warszawskim getcie. W listopadzie 2014 roku Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił pozew wdowy po Władysławie Szpilmanie, uznając, że „swoboda twórczości literackiej i prawo do wolności wypowiedzi są ważniejsze niż kult pamięci po zmarłym”. W lutym 2016 roku Sąd Najwyższy uchylił ten wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia przez sąd niższej instancji.
29 lipca 2016 roku Sąd Apelacyjny częściowo uwzględnił pozew, stwierdzając, że Agata Tuszyńska oraz Wydawnictwo Literackie muszą przeprosić wdowę i syna za naruszenie ich prawa do kultywowania pamięci o zmarłym jako o dobrym człowieku. Sąd nakazał również, aby w kolejnych wydaniach książki usunięto kilka stron, na których padają oskarżenia wobec Władysława Szpilmana.
W sprawie wydania niemieckiego tej książki, Wyższy Sąd Krajowy w Hamburgu w wyroku z 21 maja 2013 roku zakazał wydawnictwu Insel Verlag zamieszczania fragmentów sugerujących, że Szpilman brał udział w akcjach policji żydowskiej w getcie w 1942 roku.
Tyrmandowie. Romans amerykański to opowieść o ostatnich latach życia autora Złego w towarzystwie jego amerykańskiej żony Mary Ellen Fox. Blisko setka niepublikowanych listów Tyrmanda dopełnia wspomnienia wdowy, ukazując zupełnie nieznaną stronę playboya znad Wisły.
Tuszyńska jest współautorką dramatu w sześciu obrazach Wiera, napisanego wspólnie z Jerzym Żurkiem i opublikowanego w miesięczniku „Dialog” (2013, nr 11).
Książka Narzeczona Schulza, wydana w 2015 roku, poświęcona jest Józefinie Szelińskiej, jedynej kobiecie, której Bruno Schulz zaproponował małżeństwo. Publikacja ta została przetłumaczona na język francuski oraz nominowana do francuskiej nagrody Prix Médicis i Prix Femina w 2015 roku, a także do Nagrody Literackiej dla Autorki Gryfia w 2016 roku. Książka doczekała się tłumaczeń na język macedoński, francuski oraz ukraiński.
Jamnikarium (2016) jest poświęcone jamnikom i ich miłośnikom, a także dla jamnikolubów.
Bagaż osobisty. Po Marcu (2018) to wielogłosowa narracja o pokoleniu pomarcowych emigrantów, którzy opuścili Polskę z „dokumentem podróży”, stwierdzającym, że jego posiadacz nie jest już obywatelem tego kraju. To historia dorastania, przyjaźni, utraty ojczyzny i budowania emigracyjnego życia, napisana wspólnie z uczestniczkami seminarium w Domu Spotkań z Historią.
Mama zawsze wraca to oparta na wspomnieniach ocalałej z Zagłady, poruszająca historia dziewczynki, która przez wiele miesięcy była ukrywana na terenie warszawskiego getta. Jest to poetycko zilustrowane przez Iwonę Chmielewską świadectwo zbawczej mocy miłości i wyobraźni.
W kwietniu 2023 roku ukazała się książka Czarna torebka (Osnova) – opowieść o polskiej torebce, żydowskiej Babki Deli, która była ukrywana w rodzinnym domu autorki przez kilkadziesiąt lat. To właśnie z tą torebką Dela i jej córka Halinka wyszły z getta.
Obok biografistyki i reportażu, Agata Tuszyńska zajmuje się także poezją. Wydała siedem zbiorów wierszy, z których najnowszy, zatytułowany Niesny, ukazał się w zimie 2022 roku. Jej utwory były publikowane w przekładach na języki: angielski, francuski, hebrajski, hiszpański i rosyjski.
Współpracuje z takimi publikacjami jak „Zeszyty Literackie”, „Tygodnik Powszechny”, „Kresy”, „Odra” oraz „Skarpa Warszawska”, a także współpracowała z paryską „Kulturą” i „Zeszytami Historycznymi”. Jest członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, PEN-Clubu oraz ZAiKS-u. Otrzymała stypendia od Uniwersytetu Columbia, Fundacji Fulbrighta, MacDowell, Ledig-Rowohlt, Fundacji Kościuszkowskiej, Instytutu Jad Waszem oraz American Jewish Archives. W 1993 roku została laureatką Nagrody Polskiego PEN-Clubu im. Ksawerego Pruszyńskiego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie reportażu i literatury faktu. Jest Honorową Obywatelką Łęczycy i gminy Kadzidło, a także członkiem Komitetu Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie.
Twórczość
I znowu list, Oficyna Poetów, Warszawa 1990
Wisnowska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1990
Rosjanie w Warszawie, Wydawnictwo Interim, Warszawa 1992
opracowanie książki Wyznania gorszycielki. Pamiętniki Ireny Krzywickiej, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1992
Zamieszkałam w ucieczce, Kresy, Lublin 1993
Kilka portretów z Polską w tle. Reportaże izraelskie, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1993
Singer. Pejzaże pamięci, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1994
Wygrać każdy dzień, Wydawnictwo Diana, Warszawa 1996 (biografia Hilarego Koprowskiego, twórcy szczepionki przeciwko wirusowi polio)
Adresat nieznany, Wydawnictwo Diana, Warszawa 1997
Długie życie gorszycielki. Losy i świat Ireny Krzywickiej, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1999, ISBN 83-207-1617-9.
Gwiazdy i gwizdy. Z dziejów publiczności teatralnej 1795-1939, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002
Maria Wisnowska. Jeśli mnie kochasz – zabij!, Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2003
Miejsce przy oknie, Wydawnictwo Nowy Świat, Warszawa 2004
Łęczyca, Wydawnictwo Diana, Warszawa 2001
Rodzinna historia lęku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005
Ćwiczenia z utraty, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007
Oskarżona: Wiera Gran, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010
Tyrmandowie. Romans amerykański, Wydawnictwo MG, Warszawa 2012
Wiera. Dramat w sześciu obrazach, „Dialog” 2013, nr 11 (wspólnie z Jerzym Żurkiem)
Narzeczona Schulza, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015
Jamnikarium, Wydawnictwo MG, Warszawa 2016, ISBN 978-83-7779-293-3.
Bagaż osobisty. Po Marcu, Dom Spotkań z Historią Warszawa 2018
Mama zawsze wraca, Wydawnictwo Dwie Siostry, Warszawa 2020; ISBN 978-83-8150-128-6, ilustracje Iwona Chmielewska
Jutro nie mieści się w głowie. Dzienniki czasu pandemii, Warszawa 2021; Wydawnictwo Blue Bird
Ćwiczenia z utraty, Wydawnictwo Marginesy Warszawa 2021, ISBN 978-83-66863-86-6.
Żongler. Romain Gary, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022, ISBN 978-83-08-07578-4.
Niesny, ISSA Books, Warszawa 2022
Czarna torebka, Wydawnictwo Osnova, Warszawa 2023, ISBN 978-83-662-7536-2.
Wydania alfabetem Braille’a (Bibliothèque Braille Romande, Genewa):
Oskarżona: Wiera Gran
Rodzinna historia lęku
Ćwiczenia z utraty
Tłumaczenia na języki obce
Angielski
Lost Landscapes: In Search of Isaac Bashevis Singer and the Jews of Poland (Singer. Pejzaże pamięci), tł. Madeline Levine. New York: William Morrow, 1998
Vera Gran – The Accused (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Charles Ruas. New York: Knopf. Random House, Inc., 2013
Family History of Fear (Rodzinna Historia Lęku), tł. Charles Ruas. New York: Knopf. Random House, Inc., 2016
Czeski
Krajiny pameti (Singer. Pejzaże pamięci), tł. Vlasta Dvorackova. H&H Vysehradska s.r.o., 2006
Francuski
Les disciples de Schulz (Uczniowie Schulza), tł. M.Carlier, G.Erhard. Paris: Noir sur Blanc 2000
Singer. Paysages de la memoire (Singer. Pejzaże pamięci), tł. Jean Yves Erhel. Paris: Noir sur Blanc 2002
Une histoire familiale de la peur (Rodzinna historia lęku), tł. Jean-Yves Erhel. Paris: Éditions Grasset & Fasquelle 2006
Exercices de la perte (Ćwiczenia z utraty), tł. Jean-Yves Erhel. Paris: Éditions Grasset & Fasquelle 2009
L’Accusée: Wiera Gran (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Isabelle Jannès-Kalinowski, Grasset & Fasquelle 2011
La fiancée de Bruno Schulz (Narzeczona Schulza) tł., Isabelle Jannès-Kalinowski, Grasset & Fasquelle 2015
Affaires personnelles (Bagaż osobisty) tł. Isabelle Jannès-Kalinowski, Éditions de l’antilope 2020
Le jongleur, tł. Isabelle Jannes – Kalinowski, Les Editions Stock, Paryż 2023
Niemiecki
Die Sängerin aus dem Ghetto (Oskarżona: Wiera Gran), Suhrkamp/Insel 2013
Grecki
Oskarżona: Wiera Gran, tł. Thomas Skassis, Rachel Kapon 2011
Hiszpański
La cantante del gueto de Varsovia. Wiera Gran, la acusada (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Íñigo Sánchez Paños, Elena-Michelle Cano, Madrit: Alianza Literaria, 2011
Koreański
Ćwiczenia z utraty, DD World, 2011
Mama zawsze wraca 2022, Sakyejul Publishing Ltd.
Holenderski
Vera Gran. De zangeres van het getto van Waschau (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Liesbeth van Nes, De Bezige Bij, Amsterdam, 2011
Włoski
Wiera Gran. L’accusata (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Margherita Botto, Giulio Einaudi, 2012
Hebrajski
Vera Gran (Oskarżona: Wiera Gran), tł. z j. francuskiego Arieh Uriel, Kinneret, 2012
Słoweński
Obtozena (Oskarżona: Wiera Gran), tł. Tatjana Jamnik, Modrijan, 2015
Macedoński
Obwinieta: Wjera Gran [Oskarżona: Wiera Gran], tł. Milica Mirkulowska, Skopje: Antolog, 2015
Narzeczona Schulza, tł. Milica Mirkulowska, Skopje: Antolog, 2016
Ukraiński
Narzeczona Schulza, tł. Wiera Meniok, Czerniowice: Wydawnictwo 21, 2018
Adaptacje sceniczne
Mama zawsze wraca, reż. Marek Kalita, premiera w 79. rocznicę wybuchu Powstania w getcie warszawskim, 19 kwietnia 2022 Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
WIERA – prapremierowe czytanie performatywne, 29 stycznia 2024 roku o godz. 17:00 i 20:00 w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego. Reżyseria: Magdalena Łazarkiewicz, obsada: Grażyna Barszczewska (Wiera), Eliza Rycembel (Ona). Autor plakatu: Andrzej Pągowski. Produkcja: Fundacja ADRESY, organizator: Dzielnica Śródmieście m.st. Warszawy. Czytaniu towarzyszyło przesłanie #słowoktórezabija.
Ordery i odznaczenia
Srebrny medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2015)
Dama (w randze kawalera) Orderu Sztuki i Literatury (Francja) (2022)
Przypisy
Bibliografia
Barbara Tyszkiewicz, Tuszyńska Agata, w: Polscy pisarze i badacze literatury przełomu XX i XXI wieku. Słownik biobiliograficzny, tom I (opracował zespół pod redakcją Alicji Szałagan), Warszawa 2011, s. 285–287