Agaj-Han. To powieść historyczna autorstwa Zygmunta Krasińskiego, stworzona w latach 1831–1832, opowiadająca o dramatycznych losach Maryny Mniszchówny.
O utworze
Krasiński rozpoczął prace nad powieścią w Genewie w październiku 1831 roku. Na początku nosiła ona tytuł Maryna królowa. Ukończono ją 7 stycznia 1832 roku, a wydano w 1833 (z datą 1834) we Wrocławiu, pod pseudonimem „A.K.” (Adam Krasiński). Pomimo braku bezpośrednich odniesień do współczesnych wydarzeń, utwór zawierał elementy aktualności historycznej. Autor był zafascynowany tematem wielkiej katastrofy politycznej oraz okrucieństwem zdobywców. Był świadomy nowatorskości powieści w polskiej literaturze oraz w swoim dorobku. W Agaj-Hanie starał się zrozumieć sens wydarzeń historycznych, nie ograniczając się jedynie do malowniczych opisów tła czy ekscytujących incydentów. Odważnie eksperymentował, czerpiąc z doświadczeń genewskich, łącząc liryczną prozę poetycką z narracją.
Fabuła utworu koncentruje się na mrocznej historii Maryny Mniszchówny, żony Dymitra Samozwańca, pretendenta do tronu carów moskiewskich, oraz jej ostatniego obrońcy, atamana Zaruckiego. Wydarzenia opisane w powieści Krasiński inspirował się Dziejami panowania Zygmunta III autorstwa Juliana Ursyna Niemcewicza. Zwięzłą relację kronikarską wzbogacił elementami swojej wyobraźni, wprowadzając całkowicie fikcyjną postać tytułowego bohatera, Agaj-Hana.
Historiozofia i orientalizm
Powieść zawiera spójną koncepcję historiozoficzną. W przedstawionej wizji Rosja jest skazana na zagładę, a Polacy odgrywają rolę narzędzia zniszczenia. Krasiński stosuje analogie między wyprawą Żółkiewskiego a podbojem Meksyku przez Hiszpanów w XVI wieku pod dowództwem Cortazara, oraz złupieniem Rzymu przez barbarzyńców. Oba te porównania nie przynosiły chwały Polakom, jednak autor był zafascynowany bohaterstwem dzikich zdobywców i ich wybitnymi dowódcami, dążąc do rehabilitacji barbarzyństwa. W pierwotnym świecie dostrzegał nowe wartości moralne i estetyczne. Uczestnicy wyprawy na Moskwę zachwycali go swoim poczuciem wolności oraz hulaszczym stylem życia. Dlatego powieść imponuje rozmachem oraz wspaniałą panoramą historyczną, w której dominują dzikość, groza i rozmiary katastrofy.
W porównaniu do wcześniejszych powieści, Krasiński zyskał zdolność dostrzegania różnorodności epok historycznych, kontrastów cywilizacyjnych, kultur i obyczajów. Urzekała go malowniczość tych kontrastów. Wydobywał elementy orientalne w polskiej kulturze, interesując się zderzeniem kultury zachodniej, polskiego katolicyzmu oraz szlacheckich tradycji z kulturą rosyjską i tatarską. Postać Agaj-Hana nadaje powieści orientalny charakter, w którym poeta uwypukla cechy uważane za orientalne, takie jak namiętna zmysłowość i przesada. W opisie orientalnego otoczenia nie dbał o precyzję, gromadząc detale, aby stworzyć syntetyczną wizję romantycznych wyobrażeń o Wschodzie. Ta metoda spotkała się z krytyką, gdyż autor nie dążył do oddania prawdy historycznej, lecz do poetyckiej wizji.
Bohaterowie
Bohaterowie powieści są wyraźnie zarysowani przez cechy wskazujące na ich przynależność do określonej cywilizacji. Główna postać, Maryna Mniszchówna, w pełni realizuje romantyczne wyobrażenia o wielkiej heroinie. Krasiński wzorował ją na królowej Szkocji, Marinie Stuart. Podobnie jak ona, Maryna jest opętana żądzą władzy, tajemnicza i staje się ofiarą swoich politycznych namiętności oraz ambicji. Pociąga swoją urodą wielbicieli, których później gubi, tak samo jak swoich wrogów. Postacie Maryny oraz hetmana Zaruckiego fascynowały Krasińskiego, gdyż były przedstawicielami ginącego świata. Ukazanie wielkości umierającego Zaruckiego przywołuje na myśl samotność i tragiczną wielkość hrabiego Henryka z Nie-boskiej komedii. Ostatecznie jednak problematyka zagłady starego świata ustąpiła przed tematyką orientalną, co doprowadziło do zmiany tytułu powieści.
Styl
Orientalna stylizacja otworzyła przed Krasińskim nowe możliwości w zakresie prozy poetyckiej. Wykorzystując doświadczenia z warszawskiego okresu, gdzie po raz pierwszy używał ekspresyjnego języka do podkreślania brzydoty i koszmaru życia, obecnie dążył do zrytmizowania wypowiedzi, akcentując kluczowe słowa oraz troszcząc się o muzyczne zharmonizowanie całości, co potęgowało wymowę tekstu. Dążąc do rytmizacji, Krasiński często stosował powtórzenia słowne i składniowe, a także rozbudowywał wyliczenia przedmiotów i czynności. Mnożenie wyliczeń miało na celu zwiększenie ekspresji, przytłoczenie czytelnika intensywnością, tworząc wrażenie chaosu lub przepychu. Autor nie koncentrował się na konkretnych detalach, fascynowały go natomiast niezwykłe egzotyczne słowa, które wzmacniały wyrazistość poetyckiego przekazu.
Przypisy
Bibliografia
Zygmunt Krasiński: Dzieła literackie. T. 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973, s. 489–620.
Zbigniew Sudolski: Zygmunt Krasiński. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.
http://lubimyczytac.pl/ksiazka/39514/agaj-han
Linki zewnętrzne