Afryka Zachodnia

Afryka Zachodnia to termin używany do określenia obszarów znajdujących się w Afryce, które leżą na północ od Zatoki Gwinejskiej oraz na południe od Sahary. W skład tego regionu wchodzą tereny zachodniego Sahelu, zachodniego Sudanu, a także części podrównikowych lasów deszczowych.

Geografia

Organizacja Narodów Zjednoczonych uznaje następujące państwa za część Afryki Zachodniej:

Benin
Burkina Faso
Gambia
Ghana
Gwinea
Gwinea Bissau
Liberia
Mali
Mauretania
Niger
Nigeria
Senegal
Sierra Leone
Święta Helena (terytorium zależne)
Togo
Republika Zielonego Przylądka
Wybrzeże Kości Słoniowej

Czasami do Afryki Zachodniej wlicza się również Saharę Zachodnią (choć zazwyczaj przypisywana jest do krajów Maghrebu), a także Czad i Kamerun (które ONZ klasyfikuje jako część Afryki Środkowej). Ponadto, ze względu na swoje położenie na Saharze, Mauretania często jest pomijana w zestawieniach dotyczących Afryki Zachodniej.

Warunki naturalne

Dominującą formą terenu w Afryce Zachodniej są równiny, których wysokość nie przekracza 300 m n.p.m. Wyżej położone obszary występują jedynie lokalnie, a najwyższym wzniesieniem w regionie jest Bintumani w Sierra Leone (1948 m n.p.m.). W przypadku uznania Kamerunu za część tego regionu, najwyższym szczytem będzie Góra Kamerun (4095 m n.p.m.). Obszar zachodniego Sudanu charakteryzuje się klimatem półsuchym oraz roślinnością sawannową, z porą suchą, która trwa zazwyczaj od listopada do marca. Wzdłuż wybrzeży Zatoki Gwinejskiej, zwłaszcza na południowym wschodzie (w Nigerii i Kamerunie), oraz lokalnie wzdłuż głównych rzek, występuje wilgotny las równikowy. Na północnych obszarach Afryki Zachodniej, które przylegają do Sahary, istnieje duże ryzyko pustynnienia, a tereny użytków rolnych występują głównie wzdłuż rzek.

W Afryce Zachodniej przepływa kilka kluczowych rzek, takich jak Niger, Wolta, Senegal i Gambia.

Języki urzędowe

W krajach Afryki Zachodniej obowiązują następujące języki urzędowe:

angielski – Gambia, Ghana, Liberia, Nigeria i Sierra Leone
arabski – Czad i Mauretania (wraz z francuskim) oraz Sahara Zachodnia
francuski – Benin, Burkina Faso, Czad (w połączeniu z arabskim), Kamerun, Gwinea, Mali, Mauretania (wraz z arabskim), Niger, Senegal, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej
portugalski – Gwinea Bissau oraz Republika Zielonego Przylądka

Etnografia

Ludność Afryki Zachodniej, podobnie jak w innych częściach kontynentu, jest bardzo zróżnicowana etnicznie. Największe grupy etniczne to:

Fulanie – rozproszeni po całym regionie
Bambara – głównie w Mali
Aszanti – w Ghanie
Hausa – głównie w Nigerii
Mandinka, Wolofowie i Sererowie

W historii regionu istotną rolę odegrali również wędrowni kupcy Diula, którzy przyczynili się do rozprzestrzenienia islamu w tym obszarze.

Lokalne języki

Członkowie różnych grup etnicznych posługują się własnymi językami, ale ze względu na duże przemieszanie ludności, często potrafią komunikować się w kilku innych językach regionu. Niektóre lokalne języki pełnią rolę języków wehikularnych, do najważniejszych z nich należą hausa, wolof i fulfulde, a z języków kreolskich krio i krioulo.

Tradycyjne wierzenia

Choć wiele grup przyjęło islam lub chrześcijaństwo, tradycyjne wierzenia wciąż są obecne w wielu regionach. W Afryce Zachodniej istnieje setki tradycyjnych religii, które mają pewne cechy wspólne. Jak w całej Afryce, większość z tych religii opiera się na animizmie, czyli przypisywaniu życia i świadomości elementom natury. Drzewa, rzeki, góry i inne obiekty mogą być uważane za święte, ponieważ reprezentują bóstwa lub są ich domem. Liczba bóstw oraz związane z nimi zjawiska różnią się w zależności od plemion. Komunikacja z bóstwami często odbywa się w świątyniach przez kapłanów lub kapłanki oraz poprzez osobiste modlitwy.

Niektóre tradycyjne religie uznają istnienie najwyższej istoty, ale najczęściej kontakt z nią możliwy jest jedynie przez pomniejsze bóstwa lub duchy, a także za pośrednictwem przodków. Dlatego kult przodków odgrywa ważną rolę w wielu tradycyjnych religiach; są oni postrzegani jako opiekunowie plemienia lub rodziny. Złe warunki atmosferyczne, nieurodzaj, czy choroby często interpretowane są jako znak gniewu przodków. Wiele tradycyjnych religii uznaje przodków za właścicieli ziemi, którą można użytkować, ale nie sprzedać.

Ważnym elementem tradycyjnych wierzeń jest także totemizm, gdzie określone obiekty lub zwierzęta są symbolami danego plemienia lub klanu. W Afryce Zachodniej często spotyka się totemy w postaci węży, krokodyli czy niektórych gatunków ptaków.

Inna cecha tradycyjnych wierzeń to obecność fetyszy – świętych obiektów mających chronić przed złem. W regionie często występują tzw. grigri – małe skórzane amulety, które nosi się na szyi, zawierające święty obiekt. Popularne są także wśród muzułmanów, którzy umieszczają w nich fragmenty Koranu.

Religia

W 2015 roku struktura religijna w Afryce Zachodniej według The Association of Religion Data Archives przedstawiała się następująco:

muzułmanie – 50,5%:
sunnici – 45%
szyici – 4%
protestanci – 26,4%:
zielonoświątkowcy – 8,3%
anglikanie – 6,7%
baptyści, ewangelikalni, metodyści, kalwini i inni – 11,4%
katolicy – 10,8%
tradycyjne religie plemienne – 9,8%
pozostali chrześcijanie – 0,7% (w tym świadkowie Jehowy)
brak religii – 0,3%
pozostali – 1,5%

Historia

Najstarsze dowody obecności człowieka współczesnego na obszarze Afryki Zachodniej znaleziono w Saharze, w północno-zachodnim Mali, środkowym Nigrze (na pustyni Tenere) i w północnym Czadzie. Odkryto tam m.in. paleolityczne narzędzia i neolityczne malowidła naskalne. W czasach prehistorycznych Sahara była żyzną krainą sprzyjającą rozwojowi osadnictwa ludzkiego.

W starożytności i średniowieczu (po wyschnięciu Sahary) warunki sprzyjające rozwojowi złożonych społeczności panowały głównie w dorzeczu kluczowych rzek regionu – Nigru, Senegalu, Gambii i Wolty. W połowie I tysiąclecia p.n.e. nad dolnym Nigrem rozwijała się kultura Nok, znana z charakterystycznych terakotowych figurek przedstawiających ludzi.

Wczesne średniowiecze (VIII-XII wiek) to czas rozwoju nieznanej kultury w dorzeczu Senegalu i Gambii, której ślady pozostały w postaci kamiennych kręgów Senegambii – najstarszych megalitycznych konstrukcji w Afryce Subsaharyjskiej.

Najlepsze warunki do rozwoju złożonych organizmów państwowych istniały w równinie Macina w dzisiejszym środkowym Mali, gdzie wylewy Nigru nawadniały pola uprawne. W średniowieczu powstały tu potężne ośrodki cywilizacyjne, takie jak Imperium Ghany i Imperium Mali, które utrzymywały handel z wybrzeżem Morza Śródziemnego i Europą. Karawany przemierzały Saharę, przewożąc towary z handlowych miast nad Nigrem, takich jak Timbuktu czy Gao. Po upadku królestwa Songhaj w wyniku najazdu marokańskiego sułtana Ahmada al-Mansura w 1591 roku, głównymi ośrodkami handlu transsaharyjskiego stały się miasta imperium Kanem-Bornu nad brzegami Jeziora Czad.

Jednak powstałe w epoce wielkich wypraw kolonialnych porty morskie nad Zatoką Gwinejską zaczęły konkurować z południowosaharyjskimi miastami handlowymi. Był to najgęściej zaludniony obszar Czarnej Afryki, z którego od XVI wieku Portugalczycy i Hiszpanie wywozili towary oraz niewolników. Głównym partnerem handlowym Europejczyków było królestwo Aszantów, które sprzedawało złoto i niewolników w zamian za broń. Podobne znaczenie miały królestwa Dahomeju i Beninu, które także były spadkobiercami kultury Nok, co można zauważyć w ich rzemieślniczych wyrobach. Królestwo Dżolof w dorzeczu Senegalu krótko utrzymywało kontakty handlowe z Europejczykami, jednak rozpadło się w XVI wieku na mniejsze ośrodki o niewielkim znaczeniu.

Koniec rozwoju państw afrykańskich przypadł na XIX wiek, kiedy to rozpoczęły się podboje kolonialne Francji, Prus i Wielkiej Brytanii. Te mocarstwa podzieliły obszar Afryki Zachodniej, tworząc kolonie: Francuską Afrykę Zachodnią, Brytyjską Afrykę Zachodnią oraz niemieckie Togoland i Kamerun, które po I wojnie światowej zostały podzielone między Francję i Wielką Brytanię. Rozpoczęła się intensywna modernizacja regionu, jednak nie doprowadziła ona do całkowitego wyeliminowania dawnych afrykańskich wierzeń i tradycji.

XX wiek to czas wyzwolenia się z kolonializmu. Nowo powstałe niepodległe państwa zmagały się jednak z wieloma problemami, takimi jak ubóstwo czy konflikty etniczne. Często dochodziło do krwawych wojen domowych, jak w Sierra Leone czy Liberii. Obecnie wiele obszarów pozostaje niestabilnych, co ilustrują powstania Tuaregów w Nigrze oraz nieustabilizowana sytuacja polityczna w Nigerii i Wybrzeżu Kości Słoniowej.

Gospodarka

Gospodarka Afryki Zachodniej w dużej mierze opiera się na rolnictwie. Dominujący rodzaj upraw zależy od warunków przyrodniczych w poszczególnych krajach. W strefie Sahelu i północnego Sudanu najważniejszą rośliną uprawną jest orzech ziemny (szczególnie w Senegambii i północnej Nigerii), a także proso i sorgo. Natomiast w obszarze wybrzeży Zatoki Gwinejskiej uprawia się głównie kakao i palmy oleiste. W strefach nadmorskich oraz na wodach głównych rzek istotną rolę odgrywa także rybołówstwo.

Przemysł wydobywczy to ważna gałąź gospodarki w Afryce Zachodniej. Delta Nigru w południowo-zachodniej Nigerii to największe miejsce wydobycia ropy naftowej w Afryce. Na zachodnich wybrzeżach, zwłaszcza w Sierra Leone i Liberii, gospodarka w znacznej mierze opiera się na wydobyciu diamentów. W Gwinei z kolei znaczenie mają złoża boksytów. W państwach położonych na Saharze przemysł wydobywczy często stanowi główną gałąź przemysłu, z uwagi na ubogie plony rolnicze. W północnej Mauretanii ponad 90% aktywnej zawodowo ludności zatrudnione jest w wydobyciu rudy żelaza w rejonie masywu Kidjat Idżdżil w miastach Fudajrik i Zuwirat. W saharyjskim Nigrze znajdują się bogate złoża uranu.

Wśród przemysłu przetwórczego, obecnego głównie w dużych miastach, dominują włókiennictwo oraz przemysł spożywczy.

Wspólnota ekonomiczna

Większość krajów regionu wchodzi w skład wspólnoty ekonomicznej ECOWAS, co wiąże się z zacieśnieniem współpracy między nimi oraz dążeniem do stworzenia wspólnego rynku. W większości francuskojęzycznych krajów regionu (z wyjątkiem Mauretanii i Gwinei) oraz dodatkowo w Gwinei Bissau obowiązuje wspólna waluta – frank CFA. Kraje anglojęzyczne (Gambia, Liberia, Sierra Leone, Ghana i Nigeria) oraz Gwinea zachowały własne waluty, ale istnieją plany stopniowego ujednolicenia systemu walutowego w Afryce Zachodniej: w pierwszej kolejności planowane jest wprowadzenie wspólnej waluty dla wszystkich krajów anglojęzycznych (kwestia zniesienia escudo w Republice Zielonego Przylądka nie jest jednoznaczna), a następnie jednej waluty dla całego regionu. W praktyce jednak prace nad tym planem postępują powoli, a opóźnienia są znaczne.

Transport

Obszar Afryki Zachodniej, podobnie jak inne regiony afrykańskie, charakteryzuje się niskim poziomem rozwoju transportu. Należy jednak zauważyć, że rozwój dróg, kolei i lotnictwa jest tam wyższy niż na przykład w Afryce Wschodniej (w Somalii, Sudanie, Kenii), co wynika z ubóstwa tych krajów, konfliktów zbrojnych oraz specyfiki klimatu. W Afryce Zachodniej sieć dróg jest słabo rozwinięta, ale wystarczająca w odniesieniu do liczby i wielkości miast. Krajom Sahelu brakuje dobrych dróg, podczas gdy kraje nad Zatoką Gwinejską mają ich więcej, chociaż często ulegają one zniszczeniu z powodu silnych opadów deszczu i osunięć ziemi.

Sytuacja wygląda następująco:

Gwinea: 1100 km linii kolejowych, 30 000 km dróg, z czego tylko 6000 km jest asfaltowych. Zniszczenia dróg są spowodowane ubóstwem kraju oraz klimatem; w ciągu jednego dnia pada tak dużo deszczu, jak w Polsce przez cały miesiąc. W Gwinei znajduje się kilka lotnisk, w tym jedno międzynarodowe.
Wybrzeże Kości Słoniowej: jest jednym z bardziej rozwiniętych krajów, uznawanym za lidera w Afryce Zachodniej. Posiada dobrze rozwiniętą sieć dróg, chociaż nie jest równomiernie rozmieszczona. Kraj ma także dobrą żeglowność rzek i rozwiniętą żeglugę morską.
Ghana: jest na podobnym poziomie jak Gwinea, ma większą sieć dróg (36 700 km), z czego 32% to drogi utwardzone. Posiada również kilka lotnisk i portów morskich, a sieć kolejowa ma znaczenie głównie przemysłowe.
Mali: należy do najuboższych krajów świata, zaledwie 13 000 km dróg, z czego połowa jest przejezdna. Kraj ma tylko jedną linię kolejową, łączącą Koulikoro nad Nigrem z Dakarem w Senegalu.

Przypisy

Bibliografia

Africa on a shoestring, Lonely Planet, 2004
Burke, Andrew i Else, David, The Gambia & Senegal, Lonely Planet Publications, 2002
Encyklopedia Geograficzna Świata, Wydawnictwo Opress, Kraków 1997 – sekcja o transporcie
Geograficzny atlas świata, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa-Wrocław 1989, tom II, s. 138-140
Wielkie rzeki Afryki. Encyklopedia geograficzna, Agencja Muza, Warszawa 1991, s. 24-37 i 38-39