Afryka

Afryka to drugi co do wielkości kontynent na naszej planecie, zajmujący obszar 30,37 mln km², co odpowiada ponad 20,3% całkowitej powierzchni lądowej Ziemi. Przebiegają przez nią południk 0°, dwa zwrotniki oraz równik.

Na podstawie danych z 2012 roku, kontynent ten zamieszkuje ponad miliard ludzi, co stanowi około 1/7 światowej populacji. Afryka odznacza się najwyższym na świecie przyrostem naturalnym (24‰ rocznie) oraz najmłodszą strukturą demograficzną – dzieci w wieku 0–14 lat stanowią około 44% mieszkańców. Warto również zauważyć, że kontynent ten ma najniższy PKB na osobę (895 dolarów USA), najkrótszą średnią długość życia (56 lat) oraz największą liczbę osób zakażonych wirusem HIV (około 24,9 mln, co stanowi około 64,3% zakażeń na całym świecie).

Wielu krajach Afryki wciąż mają miejsce wojny domowe oraz inne konflikty zbrojne. Najgroźniejsze punkty zapalne to Darfur w Sudanie, Sudan Południowy, wschodnia część Demokratycznej Republiki Konga, Czad, Wybrzeże Kości Słoniowej, Somalia, północna część Nigerii, Libia oraz Republika Środkowoafrykańska.

Afryka jest najmniej zurbanizowanym kontynentem – jedynie około 39% ludności mieszka w miastach. Największe miasta pod względem liczby mieszkańców to Lagos, Kair, Kinszasa, Aleksandria, Casablanca oraz Abidżan (nie licząc aglomeracji Chartumu i Johannesburga). Największym państwem jest Algieria (2 381 740 km²), a najbardziej zaludnionym Nigeria (190 mln). Mauritius to najgęściej zaludniony kraj (610 osób na km²), a najmniejszym państwem są Seszele (455 km²), które są również najmniej zaludnione (83 tys. mieszkańców); Sahara Zachodnia ma najniższą gęstość zaludnienia (1 osoba na km²).

W 2020 roku Afryka doświadczyła ciągłego ocieplenia klimatu, co wiązało się z podnoszeniem poziomu mórz oraz ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, takimi jak powodzie i susze. Zjawiska te prowadzą do poważnych konsekwencji, a gwałtowne kurczenie się lodowców we wschodniej Afryce zwiastuje nieuchronne oraz nieodwracalne zmiany w systemie Ziemi.

Nazwa kontynentu

Nazwa „Afryka” wywodzi się z łaciny i oznacza „ziemia Afrów”. Po raz pierwszy użyto jej w kontekście kontynentu leżącego na południe od Morza Śródziemnego w dziele De chorographia Pomponiusza Meli z 41 roku naszej ery. Wcześniej termin ten dotyczył rzymskiej prowincji na tym kontynencie, która była nazywana „Libia”.

Położenie i granice

Afryka leży po obu stronach równika oraz południka 0, jednak nie ma terenów na południowy zachód od tego przecięcia. Skrajnymi punktami kontynentu są:

Ras al-Ghiran (37°21′N)
Przylądek Igielny (34°51′S)
Almadi (17°33′W)
Przylądek Hafun (51°23′E), a po uwzględnieniu wysp wschodni brzeg Sokotry (54°28′E)

Rozciągłość południkowa Afryki wynosi 8024,8 km, a równoleżnikowa 7660,6 km. Położenie w niskich szerokościach geograficznych sprawia, że na kontynencie występuje zjawisko górowania Słońca w zenicie, co prowadzi do wyższego usłonecznienia niż w obszarach położonych na wyższych szerokościach, na przykład w Europie.

Większość granic Afryki to granice morskie. Kontynent otaczają dwa oceany: Atlantycki i Indyjski. Jedynym morzem Atlantyku jest Morze Śródziemne, które oddziela Afrykę od Europy. Z kolei Morze Czerwone, będące częścią Oceanu Indyjskiego, rozdziela Afrykę od Półwyspu Arabskiego oraz wyspy Synaj. Jedynym lądowym połączeniem z sąsiednim kontynentem jest Przesmyk Sueski, który przecięty jest Kanałem Sueskim, uznawanym za umowną granicę. W miejscu kanału znajdowały się wcześniej jeziora: Manzila, Timsah, Wielkie Jezioro Gorzkie oraz Małe Jezioro Gorzkie.

Geologia i tektonika

Afryka leży w całości na płycie afrykańskiej, będącej największą płytą na Ziemi. Oprócz obszarów wyżynno-górskich, takich jak syneklizy Taudan, algiersko-libijska, nigeryjska, Czadu, Konga, Okawango i Kalahari, oraz zapadlisko mozambickie i basen Karru, płyta ta znajduje się bezpośrednio pod warstwą osadów. Wyżyny występują na tarczach: regibackiej, Ahaggaru, Tibesti, nubijskiej, Kasai oraz wzniesieniach gwinejskich, tanganicko-rodezyjskich, kongo-namibijskich i Transwalu.

Afryka przyjęła obecny kształt w proterozoiku, a później powstały Góry Przylądkowe i Góry Atlas. Największą strukturą tektoniczną są Wielkie Rowy Afrykańskie.

Platforma afrykańska

Platforma afrykańska jest najniżej położoną platformą geologiczną, będącą odpowiednikiem Płyty Afrykańskiej w tektonice. Prekambryjska platforma afrykańska obejmuje cały kontynent, z wyjątkiem Gór Atlas i Przylądkowych. Wychodnie platformy znajdują się w syneklizach i składają się głównie z starych skał prekambryjskich, takich jak zlepieńce, piaskowce, łupki oraz skały wulkaniczne. Czasem skały te są przykryte stosunkowo niewielką warstwą osadów czwartorzędowych pochodzenia glacjalnego, co świadczy o zlodowaceniu Gondwany.

Tarcza regibacka znajduje się w zachodniej części Sahary, na pograniczu Mauretanii, Sahary Zachodniej (część Maroka) i Algierii. Zbudowana jest z najstarszych skał zaliczanych do formacji Amsago, takich jak granulity, czarnokity, amfibolity oraz gnejsy. Wschodnia część tarczy składa się ze słabo zmetamorfizowanych skał wulkanicznych.

Tarcza Ahaggaru znajduje się w centralnej części Sahary, w południowej Algierii. W obrębie tej tarczy znajdują się Góry Ahaggar, z najwyższym szczytem Algierii – Tahatem (2918 m).

Tarcza Tibesti to najmniejsza z afrykańskich tarcz, ulokowana w południowej części Sahary, na pograniczu Czadu oraz Libii i Nigru. Znajdują się tam Góry Tibesti, a najwyższy szczyt to Emi Kussi (3415 m), będący najwyższym szczytem Czadu. Tarcza Tibesti jest jedyną wulkaniczną formacją na Saharze, a jej skład to głównie skały lityczne.

Tarcza nubijska znajduje się pomiędzy Nilem a Morzem Czerwonym we wschodniej części Egiptu i Sudanu, a jej powierzchnia pokryta jest skałami okruchowymi, głównie piaskiem i żwirami.

Tarcza Kasai leży pomiędzy Syneklizą Konga a Syneklizą Okawango, na pograniczu Demokratycznej Republiki Konga i Zambii. W obrębie tej tarczy znajduje się Wyżyna Katanga.

Wzniesienia gwinejskie położone są nad północnym brzegiem Zatoki Gwinejskiej, obejmując Gwineę, Sierra Leone, Wybrzeże Kości Słoniowej oraz Burkina Faso, Ghanę, Togo, Benin i fragmenty Mali, Nigru i Nigerii.

Wzniesienia kongo-namibijskie rozciągają się wzdłuż południowego wybrzeża Atlantyku, obejmując Angolę i Namibię.

Wzniesienia tanganicko-rodezyjskie są południową częścią Wielkich Rowów Afrykańskich, ciągnąc się od Tanzanii przez Zambię i Malawi do Zimbabwe.

Wzniesienia Transwalu znajdują się w południowej Afryce, pomiędzy Syneklizą Okawango a Basenem Karru, na pograniczu RPA, Namibii i Botswany.

Zapadlisko mozambickie znajduje się na południowym wschodzie Afryki, pomiędzy wzniesieniami tanganicko-rodezyjskimi a brzegiem Oceanu Indyjskiego, a jego terytorium obejmuje Mozambik.

Synekliza Taudan znajduje się w zachodniej części Sahary, jako obniżenie pomiędzy tarczą regibacką, tarczą Ahaggaru i wzniesieniami gwinejskimi, na terenie Mauretanii, Mali i Algierii.

Synekliza algiersko-libijska znajduje się w północnej części Sahary, jako obniżenie przed Górami Atlas, na terytorium Algierii i Libii.

Synekliza nigeryjska położona jest w południowej części Sahary, jako obniżenie pomiędzy wzniesieniami gwinejskimi a tarczą Ahaggaru, na terytorium Nigerii i Nigru.

Synekliza Czadu znajduje się w południowej części Sahary, jako obniżenie pomiędzy wzniesieniami środkowoafrykańskimi a tarczą Ahaggaru, na terenie Czadu i Nigru.

Synekliza Konga ulokowana jest w centralnej Afryce, jako obniżenie pomiędzy wzniesieniami środkowoafrykańskimi, wzniesieniami tanganicko-rodezyjskimi, tarczą Kasai i wzniesieniami kongo-namibijskimi, tworząc jednostkę fizycznogeograficzną znaną jako Kotlina Konga, na terytorium Demokratycznej Republiki Konga.

Synekliza Okawango znajduje się w południowej Afryce, jako obniżenie pomiędzy tarczą Kasai a wzniesieniami kongo-namibijskimi, na terytorium Angoli, Zambii, Zimbabwe, Botswany i Namibii.

Góry Atlas zlokalizowane są na północy Afryki, w zachodniej części wybrzeża Morza Śródziemnego, na terenie Maroka, Algierii i Tunezji. Wraz z Górami Smoczymi są najmłodszymi fragmentami afrykańskiego krajobrazu.

Góry Przylądkowe znajdują się na południowym krańcu Afryki. Ukształtowały się w wyniku orogenezy alpejskiej. W dewonie w miejscu Gór Przylądkowych znajdowała się głęboka geosynklina, w której gromadziły się osady morskie. Góry te wypiętrzyły się w triasie, gdy podczas rozpadu Gondwany doszło do kolizji pomiędzy przyszłą płytą afrykańską a Protoameryką.

Wielkie Rowy Afrykańskie są położone we wschodniej części kontynentu. To jedyna tak duża rozpadlina na lądzie. Ich północnym przedłużeniem jest Morze Czerwone, a na zachód rozpadlina biegnie przez Ocean Indyjski oraz wzdłuż wybrzeży Półwyspu Arabskiego. System Wielkich Rowów stanowi jeden z dowodów hipotezy ekspansji powierzchni Ziemi.

Geologia tego systemu jest odmienna od reszty kontynentu. Przez wulkanizm dominują młode skały wulkaniczne, które występują również na powierzchni. Wzdłuż linii dyslokacyjnych można spotkać zarówno czynne, jak i wygasłe wulkany, w tym Kilimandżaro – najwyższą górę Afryki oraz Kenia. Czynne wulkany występują także w grupie Wirunga oraz w zapadlisku Afar.

Surowce mineralne

Afryka jest kontynentem bogatym w zasoby naturalne, których wielkość nie została w pełni oszacowana, a wiele z nich nie jest eksploatowanych. W starym podłożu Afryki znajdują się cenne surowce metaliczne, w tym rudy żelaza, niklu, miedzi, manganu, antymonu, chromu, kobaltu, wanadu, uranu oraz bogate złoża złota, srebra, platyny i diamentów. Pokłady żelaza i boksytu pochodzą z gleb czerwonych, co sprawia, że są one nieustannie odtwarzane w obecnych warunkach. W młodszych skałach występują węgiel kamienny, ropa naftowa, gaz ziemny, uran i inne surowce pochodzenia osadowego.

W Afryce występują dwa rodzaje pokładów żelaza. Pokłady magmowe są wulkaniczne, dobrze wykrystalizowane i występują w intruzjach, głównie na południu kontynentu. Często towarzyszy im wanad. Drugim rodzajem są płytkie pokłady zwietrzelinowe, które występują w strefie laterytów w Afryce zachodniej, środkowej i południowej. Pokłady te powstają w wyniku odkładania się związków żelaza w głębokiej warstwie gleby, przez co są one płytkie, ale zanieczyszczone i słabo skoncentrowane. Procesy powstawania pokładów osadowych wciąż trwają, podczas gdy pokłady z innych procesów praktycznie nie występują.

W Afryce ropa naftowa powstała w okresie kredy i występuje głównie w państwach arabskich oraz na szelfach i wybrzeżu Nigerii. Zgodnie z szacunkami OPEC, w 2000 roku Afryka posiadała 7,3% światowych zasobów ropy, co jest mniej niż w Europie (wraz z krajami byłego ZSRR), ale więcej niż w Ameryce Północnej (bez Karaibów). Najwięcej ropy występuje w Libii (29,5 miliarda baryłek), następnie w Nigerii (22,5 mld) i Algierii (9,2 mld). Największe złoża wśród krajów niebędących członkami OPEC znajduje się w Egipcie (5,4 mld). W pozostałych krajach znajduje się 8,8 mld. Złoża gazu ziemnego, który zazwyczaj towarzyszy ropie, są zlokalizowane głównie w Algierii, Nigerii i Libii, a także pod Madagaskarem. Bituminy stałe praktycznie nie występują w Afryce.

Największe złoża węgla kamiennego znajdują się pod Katangą oraz w RPA, jednak węgiel nie ma większego znaczenia w gospodarce państw afrykańskich.

Złoża uranu występują w Maroku, Gabonie, RPA oraz pod Katangą i na pograniczu angolsko-namibijskim.

Wulkanizm

Wzdłuż linii dyslokacyjnych występują wulkany. Największymi wulkanami kontynentu są Kilimandżaro i Kenia. Czynne wulkany znajdują się w grupie Wirunga oraz na dnie zapadliska Afar. Oprócz stożków wulkanicznych na terenie wyżyny Abisyńskiej oraz w Kenii i Tanzanii występują rozległe pokrywy lawowe.

Ukształtowanie powierzchni i linia brzegowa

Dominującym typem ukształtowania powierzchni Afryki są rozległe wyżyny z wyraźnymi krawędziami opadającymi ku wybrzeżom. Niziny mają charakter niecek, a największa z nich to Kotlina Konga. Góry zlokalizowane są na północy (Góry Atlas) oraz południu (Góry Smocze), a górski krajobraz występuje także na Wyżynie Abisyńskiej.

Średnia wysokość Afryki wynosi 657 m n.p.m. Kontynent ten ma najmniej terenów nizinnych po Antarktydzie, które leżą do 300 m n.p.m., zaledwie 22,4%. Najwyższy szczyt – Kilimandżaro osiąga wysokość 5895 m n.p.m., natomiast najniższy punkt to brzeg jeziora Asal (-150 m n.p.m.). Oba te punkty znajdują się we wschodniej części kontynentu, w rejonie Wielkich Rowów Afrykańskich.

Afryka charakteryzuje się zwartą budową; około 95% jej powierzchni stanowi trzon lądowy. Jedynymi dużymi półwyspami są Półwysep Somalijski oraz półwysep Barka, które są zrośnięte z trzonem dużą podstawą. Na półwyspy przypada tylko 3% powierzchni kontynentu.

Największą wyspą jest Madagaskar, oddzielony od kontynentalnej Afryki Kanałem Mozambickim. Pozostałe wyspy są niewielkie i leżą głównie na Oceanie Indyjskim oraz w Zatoce Gwinejskiej, przy czym powierzchnia afrykańskich wysp stanowi 2% całkowitej powierzchni kontynentu.

Afryka ma niewiele zatok, a jedyną dużą jest Zatoka Gwinejska, szeroko otwarta ku Oceanowi Atlantyckiemu. Drugorzędne zatoki to Benin i Bonny, a także mniejsze, takie jak Zatoka Wielorybia, False Bay, Maputo oraz Wielka Syrta i Mała Syrta.

Wybrzeża Afryki są mało zróżnicowane, przeważnie wyrównane, klifowe, z szerokimi plażami lub wybrzeżami narastającymi. Rzeki mają zazwyczaj delty cofnięte. Wyspy są przeważnie skaliste, a na Madagaskarze i okolicznych wyspach znajdują się wybrzeża namorzynowe. Morze Czerwone obfituje w rafy koralowe.

Gleby

Pokrywa glebowa Afryki jest zróżnicowana, co zależy od klimatu, roślinności oraz rzeźby terenu. Gleby w Afryce są symetryczne względem równika, z wyjątkiem górskich obszarów na wschodzie i północy kontynentu oraz znacznej części Sahary. W strefie równikowej dominują gleby laterytowe wilgotnych lasów, czerwonoziemy i gleby czerwono-brązowe. W strefie sawann przeważają czerwonoziemy, a pomiędzy strefą sawann a Saharą występują gleby czerwono-bure oraz sporadycznie czarnoziemy. Na Saharze i w Afryce południowej dominują gleby piaszczyste i żwirowe (gleby inicjalne), a ze względu na zasolenie występują także gleby słone (sołonczaki i sołońce). W interiorze Sahary występują charakterystyczne szaroziemy, a w dolinach dużych rzek gleby rzeczne (mady). W strefie śródziemnomorskiej można spotkać terra-rosa, gleby brązowe, brunatne gleby górskie oraz gleby suchych lasów – to typowe gleby wybrzeża Morza Śródziemnego. W Wielkich Rowach Afryki występują gleby bielicowe, gleby łąk górskich oraz gleby wulkaniczne. Odcienie czerwone gleby wynikają z tlenków żelaza przenikających w głąb profilu glebowego. Gleby w strefie wilgotnej mają konsystencję gliny, natomiast w strefie suchej składają się z luźnych utworów.

Regionalizacja glebowo-geologiczna świata, dzieląca świat na 13 sektorów, wyróżnia na obszarze Afryki 5 sektorów glebowych:

Sektor oglejonych gleb wapienno-próchnicznych, wertisoli, górskich brunatnoziemów, suchowęglanowych gleb kotlin śródgórskich;
Sektor południowoafrykański;
Sektor gleb sucho-węglanowych i sucho-sołońcowych, reliktowych pokryw solnych, górskich wapienno-próchnicznych gleb stepowych oraz węglanowo-próchnicznych gleb stepowych;
Sektor ferroziemów, wertisoli, gleb sucho-sołońcowych, reliktowych laterytów, górskich gleb fluwo-feralitowych;
Sektor fluwo-feralitowych i fluwo-fersalitowych, fersalitowych gleb glejowo-eluwialnych i laterytowych.

Klimat

Strefy klimatyczne

Afryka, według podziału Wladimira Köppena, obejmuje wszystkie strefy klimatyczne gorące, bardzo gorące oraz niektóre podstrefy klimatu umiarkowanego, a lokalnie także klimat umiarkowany oceaniczny chłodny. Natomiast według podziału Okołowicza i Martyn, Afryka leży w strefach: I – okołorównikowej, II – zwrotnikowej (na północy prowincja 5a – śródziemnomorska, 5c – saharyjsko-arabska, na południu prowincja 4a – afrykańsko-madagaskarska). W regionalizacji Alisowa i Sorkiny wyróżnia się strefy: równikową, podrównikową, zwrotnikową oraz podzwrotnikową.

Afryka posiada symetryczne strefy klimatyczne względem równika. Z uwagi na dużą rozciągłość północnej części kontynentu, występuje tam klimat kontynentalny, który nie występuje na południu. Zwarta linia brzegowa sprawia, że prądy morskie odgrywają dużą rolę. Innym czynnikiem różnicującym klimat są przeszkody orograficzne, szczególnie wyraźne w Wielkich Rowach Afrykańskich.

Afryka znajduje się zarówno na półkuli północnej, jak i południowej, co sprawia, że w lipcu jest lato na północy, a zima na południu, i odwrotnie w styczniu.

Temperatury

Najwyższe temperatury w lipcu występują na Saharze, gdzie w syneklizie Taudan średnia wieloletnia wynosi ponad +36 °C, a skrajne temperatury mogą osiągać nawet +57 °C. Podobne wartości notowane są w Egipcie nad Morzem Czerwonym, jednak amplituda temperatury tam jest niższa. Najniższe temperatury w lipcu występują w RPA, gdzie średnia miesięczna spada poniżej +10 °C.

W styczniu temperatury w Afryce są bardziej jednolite. Najwyższe notowane są na wschodnim wybrzeżu, w Ghanie oraz w południowej części Madagaskaru (ponad +28 °C). Większość terenów ma temperatury między +20 a +28 °C, natomiast na Saharze spadają do poniżej +12 °C, a lokalnie w wschodniej części Maroka osiągają mniej niż +4 °C.

Najwyższa maksymalna średnia miesięczna temperatura występuje na Saharze, szczególnie w zachodniej części interioru, natomiast najniższa minimalna średnia miesięczna temperatura występuje w górach w pobliżu Pretorii w RPA.

Zachmurzenie i opady

Afryka charakteryzuje się znaczny kontrastami wilgotnościowymi. Występują zarówno rejon bardzo wilgotny, jak i skrajnie suchy. Zachmurzenie również wykazuje podobne różnice. W styczniu nad Saharą zachmurzenie nie przekracza 10–30%, co obniża wilgotność powietrza w ciągu dnia poniżej 20%. W lipcu obszar o niskiej wilgotności jest mniejszy, jednak powietrze nocą również pozostaje suche, co negatywnie wpływa na organizmy żywe. W strefie równikowej zachmurzenie wynosi ponad 80% przez cały rok, a lokalnie nawet powyżej 90%. To prowadzi do codziennych ulew i wilgotności przekraczającej 90%.

Rozkład opadów jest zbliżony do rozkładu wilgotności i zachmurzenia. Największe średnie roczne opady występują nad Zatoką Gwinejską (ponad 4000 mm), a najmniej na Pustyni Libijskiej (poniżej 10 mm). Największe opady w miejscach zamieszkanych notowane są w Konakry (4341 mm rocznie), a ogółem na zachodnich stokach Kamerunu (10 500 mm), podczas gdy najniższe w Al-Kufra w Libii (9 mm rocznie).

Najwięcej opadów występuje w październiku, kiedy na sawannie północnej jest pora deszczowa, a najmniej w lipcu.

Ciśnienie atmosferyczne i wiatry

Ciśnienie w Afryce jest przeważnie wyższe niż w Europie. W styczniu nad południową i środkową Afryką znajduje się słaby, ale rozległy ośrodek niskiego ciśnienia (Niż Południowoafrykański) z ciśnieniem poniżej 1008 hPa. W lipcu niż ten przemieszcza się nad południową Azję, gdzie zajmuje mniejszą powierzchnię, ale ma niższe wartości ciśnienia, nawet poniżej 1000 hPa.

Afryka leży w strefie pasatów podzwrotnikowych oraz w strefie wiatrów monsunowych i równikowych wiatrów zachodnich. Charakterystycznym wiatrem afrykańskim jest Pasat, który wieje ze strefy zwrotnikowej do osi równikowej, która to nie jest stała i zależy od pory roku. W styczniu (gdy jest najbardziej na południu) jej przebieg wygląda następująco: na zachodzie w pobliżu południowego wybrzeża Zatoki Gwinejskiej, w okolicy 20°E oś skręca na południe, w pobliżu 25°E znajduje się już w okolicy równoleżnika 15°S, a następnie biegnie na wschód do Madagaskaru. W lipcu z kolei biegnie w pobliżu równoleżnika 20°N, schodząc na południe w pobliżu wybrzeży.

Wpływ prądów morskich

Na klimat Afryki wpływają także prądy morskie. Kontynent znajduje się pomiędzy trzema wielkimi wirami oceanicznymi: północnym i południowym wirze Atlantyku oraz wirze Oceanu Indyjskiego. Ten układ powoduje, że wzdłuż afrykańskich wybrzeży płyną prądy: zimny Prąd Kanaryjski, ciepły Prąd Gwinejski, zimny Prąd Benguelski, ciepły Prąd Agulhas, ciepły Prąd Mozambicki oraz zmienny Prąd Somalijski. Prądy te chłodzą północne i południowe wybrzeże Atlantyku, natomiast ocieplają centralne, podczas gdy na Oceanie Indyjskim powodują podgrzewanie wybrzeża. W przypadku Somalii zmienny Prąd Somalijski prowadzi do mniejszych amplitud, gdyż latem jest zimnym prądem, a zimą ciepłym.

Hydrologia

Hydrologia Afryki jest bardzo zróżnicowana. Na ogromnych obszarach pustyni występują jedynie rzeki epizodyczne lub okresowe, natomiast w innych rejonach tworzą się wielkie rzeki o długości kilku tysięcy kilometrów i przepływie w ujściu wynoszącym kilkanaście tysięcy m³ na sekundę. Większość jezior znajduje się w Wielkich Rowach Afrykańskich. Największym jeziorem bezodpływowym jest jezioro Czad, które w wyniku katastrofy ekologicznej wysycha. Granica wiecznego śniegu znajduje się na wysokości powyżej 4000 m n.p.m., z wyjątkiem Kenii, gdzie wynosi 3950 m. Afryka ma najwyższą granicę wiecznego śniegu na świecie. Wody gruntowe leżą głęboko, tworząc baseny artezyjskie w niektórych miejscach.

Deficyt wody sprawia, że 40% gruntów może być uprawianych jedynie przy użyciu sztucznego nawadniania. W Egipcie 100% gruntów ornych jest nawadnianych sztucznie.

Rzeki

Na ogromnych obszarach Afryki brak jest rzek stałych, a jedynie w niektórych miejscach występują cieki epizodyczne. Liczne rzeki spływają ku kotlinom, z których jedna rzeka prowadzi do oceanu (Nil, Niger), lub w przypadku Okawango rzeka tworzy deltę wewnątrz lądu na pustyni. Większość rzek (wszystkie poza wypływającymi z Kilimandżaro) jest zasilana tylko opadami, co w większości przypadków prowadzi do dwóch zasadniczych stanów wód: wysokiego w porze deszczowej oraz niskiego przed porą deszczową, a czasami rzeka wysycha przed tą porą. Około 50% powierzchni Afryki należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, 20% do zlewiska Oceanu Indyjskiego, natomiast 30% terenów to obszary bezodpływowe.

Najdłuższą rzeką Afryki jest Nil, który od źródła w Jeziorze Wiktorii (jako Kagera) do ujścia w wschodniej części Morza Śródziemnego ma 6671 km. Jego dorzecze zajmuje 2,87 mln km², a delta ma 22 tys. km². Reżim wodny Nilu jest skomplikowany i zależy od wielu czynników. W Nilu Górskim wyżówki występują od marca do maja oraz od września do listopada, w dopływach Nilu Błękitnego występują pomiędzy czerwcem a wrześniem, a na terenie Egiptu jesienią. Średni roczny przepływ Nilu w Kairze wynosi 2284 m³/s.

Drugą pod względem długości, ale pierwszą pod względem dorzecza jest rzeka Kongo, której zlewnia znajduje się w Kotlinie Konga. Rzeka Kongo płynie łukiem od wyżyny Katangi (początkowo jako Lualaba) i wpływa do Oceanu Atlantyckiego w południowej części Zatoki Gwinejskiej. Długość rzeki wynosi 4650 km, a powierzchnia dorzecza to 3,69 mln km², co stanowi drugi wynik na świecie po Amazonce. Kongo jako jedyna z dużych rzek ma ujście lejkowate, a jej reżim jest w zasadzie stały ze względu na położenie dorzecza po obu stronach równika. Największe przybory notowane są w październiku i maju.

Trzecią rzeką pod względem długości i wielkości dorzecza jest Niger, który zaczyna bieg z Masywu Zachodniogwinejskiego jako Dżoliba, płynąc na północny wschód w stronę Sahary. W Kotlinie Nigru tworzy wewnętrzną deltę. Połowa biegu Niger skręca o 90° w prawo, a na wysokości Benuq skręca na południe, płynąc niemalże południkowo do delty. Delta Nigru ma powierzchnię około 24 tys. km², co czyni ją największą afrykańską deltą zwykłych rzek (nie licząc wewnętrznej delty Okawango).

Największą rzeką wpływającą do Oceanu Indyjskiego jest Zambezi, mająca długość 2660 km i powierzchnię zlewni wynoszącą 1,33 mln km². Rzeka ta wykazuje sezonowość stanu wody, z wysokim stanem od stycznia do czerwca, czyli podczas i tuż po porze wilgotnej.

Odrębną grupę rzek stanowią rzeki zlewiska jeziora Czad, w tym największe z nich to Szari i Komadugu Yobe. W porze suchej rzeki te wpływają jedynie do jeziora, podczas gdy w porze wilgotnej, gdy jezioro Czad ma znacznie więcej wody, nadmiar wody z Kotliny przelewa się do Nigru przez koryto Bahr el-Ghazel.

Jeziora

Najwięcej jezior znajduje się w Wielkich Rowach Afrykańskich, gdzie mieszczą się również największe jeziora kontynentu, w tym trzecie co do wielkości jezioro na świecie – Jezioro Wiktorii o powierzchni 68,8 tys. km². W Rowie Środkowoafrykańskim leży jezioro Tanganika, o głębokości 1470 m, które jest drugim najgłębszym jeziorem na świecie po Bajkale. Trzecim jeziorem pod względem powierzchni jest Niasa, o powierzchni 30,8 tys. km².

Charakterystycznym jeziorem jest jezioro Czad, które tworzy największe nieoceaniczne zlewisko w Afryce. Jego wielkość w dużej mierze zależy od sezonowości opadów, a powierzchnia wynosi od 11 do 22 tys. km², a głębokość waha się od 4 do 12 metrów. Obserwuje się również sezonowość wieloletnią (cykl 10-letni). W wyniku rabunkowej gospodarki leśnej w pobliżu rzeki Szari jezioro wysycha.

W północno-zachodniej Afryce występują szotty, płytkie bezodpływowe słone jeziora, które w porze suchej całkowicie wysychają, tworząc skorupę solną, a w porze deszczowej zmieniają się w grzęzawiska lub jeziora typu lagunowego.

Znaczne obszary pokrywają bagna, szczególnie w kotlinach bezodpływowych. Największym bagnem jest wewnętrzna delta Okawango, zasilana przez rzekę Okawango.

Lodowce

Lodowce w Afryce zajmują około 240 km² i występują tylko na obszarach górskich we wschodniej Afryce. Najwięcej lodowców znajduje się na Kilimandżaro, na wysokościach powyżej 4800 m n.p.m. Jest to najwyższa granica wiecznego śniegu na świecie. Najniższa granica wiecznego śniegu występuje na górze Kenia (3950 m), a trzecią górą z lodowcami jest Ruwenzori, gdzie granica wiecznego śniegu wynosi 4100 m.

Wody gruntowe

Wody gruntowe w Afryce mają dwojakie pochodzenie. Większość z nich zasilana jest opadami, jednak w pobliżu wybrzeży dochodzi do infiltracji wód morskich. W Afryce Północnej istnieją warunki do tworzenia basenów artezyjskich, które w niektórych miejscach tworzą źródła, wydobywając się na powierzchnię, jednak często są to źródła słone. W kotlinie Kalahari wody gruntowe są słone, co jest efektem przenikania przez słone piaski.

Podział fizycznogeograficzny

Afryka Północno-Zachodnia

Region fizycznogeograficzny Afryka Północno-Zachodnia obejmuje Góry Atlas oraz należące do Hiszpanii Wyspy Kanaryjskie, które są przedłużeniem łańcucha górskiego na Atlantyku. W niektórych podziałach Wyspy Kanaryjskie wchodzą w skład rejonu Wyspy Afryki, natomiast Góry Atlas leżą w regionie Atlas. Obszar ten stanowi łańcuch górski o długości 2000 km i szerokości 350 km. Dominujący krajobraz to krajobraz górski, młodych gór. Wyróżnia się dwie strefy fałdowe: Atlas Tellski i Rif na północy, gdzie dominują płaszczowiny oraz Atlas Wysoki i Saharyjski na południu, gdzie obecne są fałdy regularne. W centralnej części gór znajduje się Wyżyna Szottów, a Góry Atlas są jednym z nielicznych obszarów Afryki, gdzie występują okresowe opady śniegu. Mimo że najwyższy szczyt Gór Atlas ma wysokość 4165 m n.p.m., nie występuje tam zjawisko wiecznego śniegu.

Do regionu należy również archipelag Wyspy Kanaryjskie, położony na północny zachód od stałego lądu, składający się z 7 większych wysp (Teneryfa, Fuerteventura, Gran Canaria, Lanzarote, El Hierro, La Palma i La Gomera) oraz 6 mniejszych. Wyspy te mają pochodzenie wulkaniczne, a najwyższym szczytem jest wulkan Pico del Teide (3718 m n.p.m.).

Sahara

Region fizycznogeograficzny Sahara to największy region w Afryce, obejmujący nie tylko pustynię o tej samej nazwie, ale także tereny półpustynne, stepowe oraz niewielkie fragmenty wybrzeża. Obszar Sahary dzieli się na Kotlinę Zachodniosaharyjską, Kotlinę Igharghar, Kotlinę Libijską, Wyżynę Libijską, Ahaggar, Tibesti, Kotlinę Środkowego Nigru oraz Góry Atbaj.

Charakterystyczną cechą krajobrazu Sahary są pustynie piaszczyste. W tym regionie panują skrajnie suche warunki, suma opadów wynosi mniej niż 20 mm rocznie, miejscami nawet poniżej 10 mm, co skutkuje ubogą roślinnością lub jej całkowitym br