Afrodyzja (gr. Ἀφροδισιάς Aphrodisiás) to starożytne miasto w Karii, znajdujące się obecnie w pobliżu tureckiej miejscowości Geyre.
Historia
Osadnictwo na tym terenie ma swoje korzenie przynajmniej w okresie chalkolitu (początek III tysiąclecia p.n.e.) i kontynuowane było przez różne etapy epoki brązu. W dawnych czasach istniał tam lokalny ośrodek kultu bogini-matki, która później została zidentyfikowana przez Greków z Afrodytą. Pozostałości jej jońskiej świątyni, pochodzące z końca epoki hellenistycznej, obejmują kolumnowy dziedziniec z propylejami, który zbudowano w latach 117-123 za panowania cesarza Hadriana. W VI wieku obiekt ten przekształcono w kościół.
Źródła pisane zawierają ograniczone informacje na temat Afrodyzji. Wzmianki można znaleźć u takich autorów jak Strabon, Pauzaniasz, Tacyt i Pliniusz. Stefanos z Bizancjum wymienia miasto pod nazwą Ninoe, Megalopolis oraz innymi. Bizantyjska nazwa Stauropolis miała zastąpić wcześniejszą, związaną z pogańskim kultem, jednak częściej używano wtedy nazwy Karia, szczególnie gdy miasto stało się siedzibą biskupa.
Rozkwit gospodarczy miasta był możliwy dzięki bogatym złożom marmuru, szczególnie cenionego za różnorodność kolorów (od śnieżnobiałego do szaroniebieskiego). Marmur ten eksportowano w postaci wyrobów do wielu miejsc w całym obszarze cesarstwa rzymskiego. Afrodyzja osiągnęła szczyt swojego rozwoju w II-III wieku n.e.; kryzys nastąpił po upadku państwa zachodniorzymskiego, gdy Karia znalazła się w granicach cesarstwa bizantyńskiego, co przerwało wymianę handlową z Zachodem. Wówczas mniej uwagi poświęcano także rozwojowi sztuk plastycznych, ponieważ władcy chrześcijańscy byli wrogo nastawieni do dawnych kultów religijnych, w tym kultu Afrodyty.
W okresie XI-XIII wieku Karia, położona w strategicznym miejscu, była co najmniej czterokrotnie okupowana przez Turków Seldżuków, co zostało odnotowane przez bizantyjskich kronikarzy Niketasa Choniatesa i Jerzego Pachymeresa. W późniejszym średniowieczu miasto uległo zniszczeniu z rąk mongolskich wojsk Tamerlana (1402). Na gruzach miasta powstała wioska Geyre, która także została zniszczona przez trzęsienie ziemi w 1956 roku. Niemniej jednak odbudowa wioski umożliwiła przeprowadzenie planowych i systematycznych prac wykopaliskowych. Na początku XX wieku badania te rozpoczęli badacze francuscy i włoscy, ale właściwe odkrycia pozostałości antycznego miasta miały miejsce od 1956 roku, pod kierownictwem Kenana T. Erima; odkryto wówczas dobrze zachowane przykłady budowli publicznych, takich jak stadion na około 30 tys. widzów, marmurowy odeon oraz teatr.
Do dzisiaj zachowało się wiele posągów, które potwierdzają, że w okresie I-V w. n.e. miasto było siedzibą znaczącej szkoły rzeźbiarskiej, wyspecjalizowanej w kopiowaniu dzieł greckiej klasyki i reprezentującej wysoki poziom techniczny.
Stanowisko archeologiczne
W centrum miasta znajdują się pozostałości sanktuarium Afrodyty (a właściwie jej temenos), które datowane są na czasy Hadriana, chociaż ślady wcześniejszych budowli świątynnych sięgają III, a nawet VI wieku p.n.e. Świątynia, wzniesiona w stylu jońskim, z 14 ocalałymi kolumnami perystylu, została po 500 roku przebudowana na chrześcijańską bazylikę. W pobliżu znajduje się pochodzący z II wieku n.e. poczwórny łuk (tetrapylon), który pełnił rolę monumentalnej bramy. Na południe od temenosu Afrodyty leży odeon, który przetrwał w dobrym stanie dzięki pokryciu warstwami błotnistej gliny. Z zachodniej strony przylega do niego pałac biskupi z czasów bizantyjskich, prawdopodobnie przekształcony z późnorzymskiej rezydencji prywatnej. Pozostałości miejskiej agory, otoczonej jońskimi portykami, zaznaczają nieliczne kolumny; bardziej okazałą część tego miejsca stanowi tzw. portyk Tyberiusza. Wielkie termy, dedykowane Afrodycie i Hadrianowi, mimo że pomniejszone, były wykorzystywane jeszcze w czasach bizantyjskich. Teatr, zbudowany w I wieku p.n.e., z podkowiastą widownią typową dla miast tego regionu, był modyfikowany w II wieku dla pokazów gladiatorskich, zapaśniczych oraz walk ze zwierzętami (venationes); na ścianie budynku scenicznego zachowały się liczne inskrypcje publiczne z II i III wieku. Solidna konstrukcja stadionu w północnej części miasta została częściowo włączona do późnoantycznych obwarowań miejskich. Otaczający rdzeń miasta system rzymskich fortyfikacji o długości ponad 3,5 km powstał po 260 n.e. w odpowiedzi na zagrożenie gockim najazdem; był naprawiany w połowie IV stulecia oraz w czasach bizantyjskich.
W 2017 roku to stanowisko archeologiczne zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Przypisy
Bibliografia
Kenan Erim: Aphrodisias. W The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. Princeton (N.J.): Princeton University Press, 2017, s. 68-70, ISBN 978-1-4008-8658-6
Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa – Azja – Afryka – Ameryka (opr. zbiorowe). Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe / Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 41, ISBN 83-01-12466-0 (PWN), ISBN 83-221-0684-X (WAiF)
Pat Yale, Verity Campbell, Richard Plunkett: Turcja. Przewodnik Pascala. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2004, s. 247-248, ISBN 83-7304-143-5
Piotr Gruszka: Aphrodisias. Acta Universitatis Wratislaviensis. Antiquitas XIX, Wrocław 1994