Afrikan Spir

Afrikan Aleksandrowicz Spir

(ros. Африкан Александрович Спир [Шпир], ur. 3 listopada?/15 listopada 1837 w Jelizawietgradzie, zm. 26 marca 1890 w Genewie) – był rosyjskim filozofem, neokantystą, który pisał w języku niemieckim i francuskim. Jego dzieło Denken und Wirklichkeit (Myśl a rzeczywistość) miało znaczący wpływ na twórczość Friedricha Nietzschego.

Życiorys

Był synem lekarza Aleksandra Aleksandrowicza Spira oraz Jeleny Konstantinowny Pulewicz. Miał czworo rodzeństwa: starszego brata Aristarcha, który został poetą, dwóch braci, którzy zmarli w dzieciństwie, oraz siostrę Charitinę. Został ochrzczony w obrządku prawosławnym, mimo że jego ojciec był protestantem. Imię zostało wybrane z tradycji starego greckiego kalendarza. Uczył się w gimnazjum w Odessie, a następnie w szkole kadetów w Mikołajowie. W młodości był bardzo religijny, jednak w wieku 14 lat przeszedł kryzys wiary, co skłoniło go do zainteresowania się filozofią oraz do zapoznania się z Krytyką czystego rozumu, a później z pracami Descartes’a, Hume’a i Milla.

W latach 1855-1856, jako lejtnant Floty Czarnomorskiej, brał udział w wojnie krymskiej, uczestnicząc w obronie Sewastopola i zdobywając odznaczenia Św. Andrzeja oraz Św. Jerzego. Po śmierci ojca w 1852 roku odziedziczył rodzinny majątek. W 1862 roku wyruszył w dwuletnią podróż do Niemiec, aby „lepiej poznać sprawy umysłu”. Po śmierci matki w 1867 roku sprzedał majątek i na stałe opuścił Rosję. W Lipsku uczestniczył w wykładach Moritza Wilhelma Drobischa, a w 1869 roku przebywał w Tybindze, a od 1871 roku w Stuttgarcie.

W Lipsku zaprzyjaźnił się z wydawcą Gabrielem Findlem, w którego wydawnictwie opublikowano większość dzieł Spira, w tym uznawaną za najważniejszą dwutomową pracę Denken und Wirklichkeit (pierwsze wydanie w 1873 roku).

W 1878 roku, z powodów zdrowotnych, przeniósł się do Lozanny, a w 1886 roku do Genewy. W 1889 roku otrzymał szwajcarskie obywatelstwo. Zmarł na grypę 26 marca 1890 roku, pozostawiając żonę Elizabeth (z domu Gatternicht) oraz córkę Hélène, która wyszła za mąż za francuskiego psychologa Édouarda Claparède (1873–1940). Został pochowany na Cimetière de Saint-Georges w Genewie. Notatki, książki i fotografie Spira zostały ofiarowane przez jego córkę do Bibliothèque de Genève, gdzie przechowywane są do dziś. Inne materiały dotyczące życia i twórczości filozofa znajdują się w Harvard University Library.

Poglądy

Epistemologia

Poglądy wygłaszane przez Spira oraz jego przynależność do uczniów Drobitscha pozwalają na zaklasyfikowanie go jako neokantysty. Spir określał swoją filozofię jako „filozofię krytyczną”. Starał się ugruntować filozofię jako naukę pierwszych zasad, twierdząc, że jej zadaniem jest zgłębianie wiedzy bezpośredniej, ujawnianie złudzeń empiryzmu oraz przedstawienie prawdziwej natury rzeczy poprzez ścisłe stwierdzanie faktów i logiczne wnioskowanie. Taka metoda doprowadziła Spira do ustanowienia zasady tożsamości (lub prawa tożsamości, A ≡ A) jako podstawowego prawa wiedzy, co stoi w opozycji do zmiennych przejawów empirycznej rzeczywistości.

Ontologia

Dla Spira zasada tożsamości stanowi nie tylko podstawowe prawo wiedzy, ale również zasadę ontologiczną, wyrażającą bezwarunkową istotę rzeczywistości (Realität = Identität mit sich), w przeciwieństwie do empirycznej rzeczywistości (Wirklichkeit), która jest zdarzeniem (Geschehen). Zasada tożsamości ukazuje istotę rzeczywistości: tylko to, co jest identyczne z samym sobą, jest prawdziwe; świat empiryczny nieustannie się zmienia, więc nie można go uznać za prawdziwy. Tak więc świat empiryczny jest złudny, ponieważ zjawiska ciągle ulegają zmianom, a rzeczywistość empiryczna jest niepoznawalna.

Religia i moralność

Religia, moralność i filozofia miały dla Spira tę samą podstawę teoretyczną: zasadę tożsamości, która charakteryzuje Istotę Najwyższą, Absolut oraz Boga. Bóg nie jest stwórcą wszechświata i ludzkości, lecz prawdziwą naturą człowieka oraz wzorcem wszystkich rzeczy. Moralne i religijne sumienie istnieje w świadomości kontrastu między wzorcem (Realität) a empiryczną rzeczywistością (Wirklichkeit). Spira zauważa, że „między empiryczną naturą człowieka a jego naturą moralną istnieje zasadniczy dualizm”, a świadomość tego dualizmu jest jedynym autentycznym fundamentem osądu moralnego.

Sprawiedliwość społeczna

W kwestiach społecznych krytykował dziedziczenie bogactwa oraz jego gromadzenie w rękach prywatnych, postulując sprawiedliwy podział dóbr materialnych, jednocześnie odrzucając kolektywizm. Sam zrezygnował z odziedziczonych dóbr na rzecz swoich włościan.

Odbiór i uznanie

Za życia Spir nie zdobył uznania i nigdy nie zajmował stanowiska akademickiego. W swoich zapiskach skarżył się na uczucie „skazania na przemilczenie” (das Totschweigen). Jednakże wiadomo, że wywarł znaczący wpływ na współczesnych mu myślicieli, takich jak Hans Vaihinger, Friedrich Nietzsche, William James i Lew Tołstoj. Nietzsche odnosił się do prac Spira w swoim dziele Ludzkie, arcyludzkie, a James w Zasadach psychologii. Tołstoj przeczytał Denken und Wirklichkeit w 1896 roku i wywarło to na nim ogromne wrażenie; w liście do Hélène Claparède-Spir stwierdził, że nie zna filozofa „tak głębokiego i precyzyjnego”, przewidując, że Spir zyska w przyszłości uznanie porównywalne do uznania Schopenhauera. W swoim dzienniku zamieścił także uwagi na temat książki Spira.

W latach 1900-1914 ukazało się wiele prac podejmujących myśli Spira (autorstwa Lessinga, Zacharoffa, Segonda, Huana, Martinettiego). W 1917 roku Rudolf Steiner chwalił subtelność wywodów Spira, określając go jako „niezwykle fascynującego” i „oryginalnego myśliciela”.

W 1990 roku, w stulecie śmierci Spira, Bibliothèque de Genève zorganizowała tematyczną wystawę, której towarzyszyło wydanie krytycznego katalogu.

Dzieła Spira zostały przetłumaczone na francuski, angielski, hiszpański, rosyjski oraz włoski.

Lista prac

Die Wahrheit. Leipzig: J.G. Findel, 1866 (pod pseudonimem Prais (anagram od A. Spir))
Die Wahrheit. 2. Aufl. Leipzig: Förster und Findel, 1867 (pod prawdziwym nazwiskiem)
Andeutung zu einem widerspruchlosen Denken. Leipzig: J.G. Findel, 1868
Erörterung einer philosophischen Grundeinsicht. Leipzig: J.G. Findel, 1869
Forschung nach der Gewissheit in der Erkenntniss der Wirklichkeit. Leipzig: J.G. Findel, 1869
Kurze Darstellung der Grundzüge einer philosophischen Anschauungsweise. Leipzig: J.G. Findel, 1869
Vorschlag an die Freunde einer vernünftigen Lebensführung. Leipzig: J.G. Findel, 1869
Kleine Schriften. Leipzig: J.G. Findel, 1870
Denken und Wirklichkeit: Versuch einer Erneuerung der kritischen Philosophie. Leipzig: J.G. Findel, 1873
Moralität und Religion. Leipzig: J.G. Findel, 1874
Zum ewigen Frieden in der Philosophie. Philosophische Monatshefte 11, ss. 273–282, 1875
Einige Worte der Erwiderung. Philosophische Monatshefte 11, ss. 422–424, 1875
Empirie und Philosophie: vier Abhandlungen. Leipzig: J.G. Findel, 1876
Zu der Frage nach der ersten Principien. Philosophische Monatshefte 12, ss. 49–55, 1876
Denken und Wirklichkeit: Versuch einer Erneuerung der kritischen Philosophie. 2. Aufl. Leipzig: J.G. Findel, 1877
Sinn und Folgen der modernen Geistesströmung. Leipzig: J.G. Findel, 1877
Moralität und Religion. 2. Aufl. Leipzig: J.G. Findel, 1878
Sinn und Folgen der modernen Geistesströmung. 2. Aufl. Leipzig: J.G. Findel, 1878
Johann Gottlieb Fichte nach seinen Briefen. Leipzig: J. G. Findel, 1879
Recht und Unrecht: Eine Erörterung der Principien. Leipzig: J.G. Findel, 1879
Ueber Idealismus und Pessimismus. Leipzig: J.G. Findel, 1879
Ob eine vierte Dimension des Raumes denkbar ist? Philosophische Monatshefte 15, ss. 350-352, 1879
Vier Grundfragen. Leipzig: J.G. Findel, 1880
Studien. Leipzig: J.G. Findel, 1883
Über Religion: Ein Gespräch. Leipzig: J.G. Findel, 1883
Gesammelte Schriften. Leipzig: J.G. Findel, 1883/1885
Philosophische Essays. Leipzig: J.G. Findel, 1885
Esquisses de philosophie critique. Paris: Ancienne librairie Germer-Baillière et Cie, F. Alcan éditeur, 1887
Deux questions vitales: De la Connaissance du bien et du mal; De l’immortalité. Genève: Stapelmohr, 1890
Wie gelangen wir zur Freiheit und Harmonie des Denkens? Archiv für systematische Philosophie 1 (4), ss. 457–473, 1895
Von der Erkenntnis des Guten und Bösen. Vierteljahrsschrift für wissenschaftliche Philosophie 19, 1895
Über Religion: Ein Gespräch. 2. Aufl. Leipzig: J.G. Findel, 1897
Nouvelles esquisses de philosophie critique (études posthumes). Paris: Librairie Félix Alcan, 1899
Gesammelte Werke. Leipzig: J.A. Barth, 1908/1909 (Hg. Hélène Claparède-Spir)
Esquisses de philosophie critique. Paris: Libraire Félix Alcan, 1930
Propos sur la guerre. Paris: Editions Truchy-Leroy, 1930 (Hg. Hélène Claparède-Spir)
Paroles d’un sage. Paris-Genève: Je Sers-Labor, 1937
Lettres inédites de African Spir au professeur Penjon. Neuchâtel: Éditions du Griffon, 1948