Aforyzm

Aforyzm (łac. aphorismus, gr. aphorismós) – to zwięzła myśl, sentencja, maksyma, gnoma czy apoftegmat; jest to krótka, lapidarna wypowiedź, zazwyczaj jednozdaniowa, która ukazuje ogólną prawdę filozoficzną lub moralną w sposób zaskakujący i błyskotliwy.

Aforystyka na świecie

Gatunek aforyzmu istnieje już od czasów starożytnych. Pierwszym aforystą w historii uznaje się Ptahhotepa.

Rozwój aforystyki nastąpił w Grecji i Rzymie, gdzie aforyzmy tworzyli m.in. Heraklit z Efezu, Epikur, Eurypides, Menander, Seneka oraz Marek Aureliusz, autor Rozmyślań. W literaturze nowożytnej obok aforystów europejskich, takich jak Erazm z Rotterdamu, Baltasar Gracián, José Bergamin, Blaise Pascal (w dziele Myśli, 1670), François de La Rochefoucauld (w Maksymach i rozważaniach moralnych, 1664), Jean de La Bruyère, Luc de Clapiers de Vauvenargues, Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (w Charakterach i anegdotach. Maksymach i myślach, 1795), Antoine de Rivarol, Joseph Joubert, Octave Pirmez, Georg Lichtenberg, Johann Wolfgang von Goethe, Friedrich Schlegel, Novalis, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Friedrich Hebbel, Marie von Ebner-Eschenbach, Karl Krauss, Franz Kafka, Robert Musil, Ralph Emerson, William Blake, Samuel Johnson, William Hazlitt, Ambrose Bierce, Oskar Wilde, Dag Hammarskjöld, Emil Cioran, Jovan Dučić, Gabriel Laub, Valeriu Butulescu, Aleksandar Čotrić, Fabrizio Caramagna oraz Ljupka Cvetanova.

Aforystyka w Polsce

W Polsce rozwój aforystyki przypada głównie na okres baroku, aczkolwiek już w starożytności aforyzmy były popularne w całej Europie. W szczególności znane były Dystychy moralne Marcusa Catona, wydane jako „Katonowe wiersze” – „Catonis disticha”, w tłumaczeniu polskim w XVI wieku przez Franciszka Mymerusa i Sebastyana Klonowicza; wyd. Jan Bystroń, Kraków, 1894.

Szczególnym rodzajem schematycznego aforyzmu, określanym w Polsce jako „trynka” (lub „trzeciak”), jest retoryczna elipsa, która spaja trzy równoległe człony. Cieszyła się ona popularnością w średniowieczu, kiedy to krążyły liczne łacińskie aforyzmy w formie przysłów. Zachowało się na przykład 180 trynek Szlachcica-Anonima, w tym 67 „końskich”, które zostały zapisane na marginesach rękopiśmiennego kodeksu z wyciągiem z Hippiki K. Pieniążka.

Inny typ schematycznego aforyzmu, znany w Polsce jako „czworak” (lub „czwartak”), opierał się na wyliczaniu czterech jakości, które charakteryzowały daną osobę lub rzecz.

W zbiorach Andrzeja Maksymiliana Fredry, takich jak Przysłowia mów potocznych oraz Monita politico moralia, można znaleźć wiele aforyzmów. Przysłowia są jedynym utworem Fredry napisanym w języku polskim. Oprócz oryginalnych aforyzmów, zawiera wiele spolszczonych sentencji i maksym rzymskich autorów (np. Seneki czy Tacyta).

Wśród znaczących polskich aforystów wymienia się: Jan Żabczyc, Aleksander Fredro, Stefan Witwicki, Henryk Sienkiewicz, Aleksander Świętochowski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Feliks Chwalibóg, Karol Irzykowski, Stanisław Brzozowski, Adolf Nowaczyński, Ludwik Hirszfeld, Henryk Elzenberg, Hugo Steinhaus, Horacy Safrin, Stanisław Czosnowski, Julian Tuwim, Stefan Napierski, Magdalena Samozwaniec, Witold Zechenter, Maria Dąbrowska, Witold Gombrowicz, Antoni Kępiński, Stanisław Jerzy Lec, Michał Hofman, Stefan Kisielewski, Jan Czarny, Wiesław Brudziński, Aleksander Kumor, Tadeusz Gicgier, Sławomir Wróblewski, Jacek Wejroch, Sławomir Mrożek, Włodzimierz Scisłowski, Czesław Banach, Lech Konopiński, Mieczysław Michał Szargan, Krystyna Sylwestrzak, Elżbieta Grabosz, Jan Gross, Józef Bułatowicz, Wiesław Malicki, Antoni Regulski, Edward Lipiński, Tadeusz Szyfer, Jerzy Michał Wąsik, Jan Stanisław Lipiński, Michał Lech Sinico, Krzysztof Bilica, Mieczysław Kozłowski, Ewa Radomska, Kazimierz Słomiński, Sławian Trocki, Urszula Zybura, Wojciech Bartoszewski, Stanisław Chyczyński, Wojciech Wiercioch, Andrzej Majewski, Dariusz Rodzoń oraz Henryk Rej.

W Polsce zbiory aforyzmów publikowały m.in. Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” w serii „Myśli Srebrne i Złote” (od 1957), Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” w serii „Symposion” (od 1958), Państwowy Instytut Wydawniczy w serii „Biblioteczka Aforystów” (od 1970) oraz Wydawnictwo Miniatura.

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Leszek Kukulski: Aforyzm. W: Słownik literatury staropolskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 15–18. ISBN 83-04-02219-2.

Robert R. Zimmer, Piotr P. Graczyk, Moraliści europejscy: przewodnik, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2008, ISBN 978-83-7469-656-2 [dostęp 2024-10-31]. Brak numerów stron w książce.

Adnan A. Abbas, Grzegorz G. Gazda (red.), Słownik rodzajów i gatunków literackich, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2006, s. 7-10, ISBN 978-83-242-0474-8 [dostęp 2024-10-31].

Michał M. Głowiński, Janusz J. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popraw. Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 15, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-10-31].

Danuta D. Masłowska, Włodzimierz W. Masłowski (red.), Księga aforystyki polskiej XXI wieku: potęga myśli, Katowice: „Videograf II”, 2002, ISBN 978-83-7183-241-3 [dostęp 2024-10-31]. Brak numerów stron w książce.

Wojciech Wiercioch, Szkice o aforystyce 1, [w:] „Konspekt” nr 3/2005 (23).

Wojciech Wiercioch, Szkice o aforystyce 2. Pochwała aforyzmu, [w:] „Konspekt” nr 4/2005 (24), s. 75–83.

Jan Trzynadlowski, Małe formy literackie, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 1977.

Wojciech Chlebda, Szkice o skrzydlatych słowach: interpretacje lingwistyczne [online], 2005 [dostęp 2024-10-31].

Grzegorz G. Godlewski, Agnieszka A. Karpowicz (red.), Od aforyzmu do zinu: gatunki twórczości słownej, Wiedza o Kulturze, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014, ISBN 978-83-235-1181-6 [dostęp 2024-10-31]. Brak numerów stron w książce.

Anita A. Jarzyna i inni (red.), Aforyzm europejski: studia i szkice, Kraków: Wydawnictwo Pasaże, 2015, ISBN 978-83-64511-11-0 [dostęp 2024-10-31]. Brak numerów stron w książce.

Linki zewnętrzne