Afiksy w języku esperanto

Afiksy w języku esperanto

Afiksy, czyli przyrostki i przedrostki, mają kluczowe znaczenie w tworzeniu słów w języku esperanto. Język ten charakteryzuje się aglutynacyjną strukturą, co oznacza, że nowe słowa oraz różne formy gramatyczne powstają poprzez dodawanie prefiksów i sufiksów do rdzenia. Afiksy mogą mieć funkcje gramatyczne, jednak ich głównym zadaniem jest tworzenie nowych wyrazów. Prefiksy i sufiksy mogą występować jako samodzielne wyrazy, najczęściej w postaci przymiotników, przysłówków lub przyimków.

Prefiksy

Prefiksy, czyli przedrostki, w języku esperanto pełnią głównie rolę słowotwórczą. Wiele z nich pochodzi od przyimków.

Prefiksy słowotwórcze

  • BO – wskazuje na relację rodzinną przez małżeństwo: patro – ojciec → bopatro – teść, filo – syn → bofilo – zięć.
  • ĈEF – oznacza ważność lub przywództwo: urbo – miasto → ĉefurbo – stolica; redaktoro – redaktor → ĉefredaktoro – redaktor naczelny.
  • DIS – oznacza rozdzielenie: kuri – biec → diskuri – rozbiec się, tranĉi – ciąć → distranĉi – rozciąć.
  • EK – oznacza początek czynności: dormi – spać → ekdormi – zasnąć; krii – krzyczeć → ekkrii – wykrzyknąć. Może też wskazywać na długi początek, np. eklerni: Mi eklernis esperanton – zacząłem uczyć się esperanto.
  • EKS – odnosi się do czegoś lub kogoś, kto był w przeszłości: ministro – minister → eksministro – były minister.
  • GE – służy do tworzenia wyrazów obejmujących obie płci: knabo – chłopiec → geknaboj – chłopcy i dziewczynki, patro – ojciec → gepatroj – rodzice. Wyrazy z tym przedrostkiem naturalnie występują w liczbie mnogiej.
  • MAL – tworzy przeciwieństwa do rdzenia: alta – wysoki → malalta – niski, juna – młody → maljuna – niemłody, stary.
  • MIS – oznacza błąd: kompreni – rozumieć → miskompreni – źle zrozumieć.
  • PRA – wskazuje na dawny charakter rzeczy lub osoby: arbaro – las → praarbaro – puszcza.
  • RE – sygnalizuje powrót lub powtórzenie czynności: doni – dać → redoni – zwrócić.

Prefiksy powstałe z przyimków

  • AL – oznacza „do”, „ku”, „w kierunku”: doni – dać → aldoni – dodać.
  • ANTAŬ – oznacza „przed” w kontekście miejsca lub czasu: urbo – miasto → antaŭurbo – przedmieście.
  • APUD – oznacza bezpośrednią bliskość: bordo – brzeg → apudborda – przybrzeżny.
  • ĈIRKAU – oznacza „wokół”: iri – iść → ĉirkauiri – obejść.
  • DE – oznacza usunięcie: tranĉi → detranĉi – odciąć.
  • DUM – oznacza „podczas”: vivo – życie → dumviva – dożywotni.
  • EKSTER – oznacza „na zewnątrz”: lando – kraj → eksterlando – zagranica.
  • EL – oznacza wykonanie czynności do osiągnięcia celu: baki → elbaki – wypiec.
  • EN – oznacza wprowadzenie do środka: skribi → enskribi – wpisać.
  • FOR – oznacza usunięcie: drinki → fordrinki – przepić.
  • ĜIS – oznacza zakończenie czynności: vivi – żyć → ĝisvivi – dożyć.
  • INTER – wskazuje na relację między obiektami: linio – linia → interlinio – interlinia.
  • KONTRAŬ – oznacza „naprzeciw”: agidziałać → kontraŭagi – przeciwdziałać.
  • KROM – oznacza „oprócz”: leciono – lekcja → kromleciono – korepetycja.
  • KUN – oznacza łączenie: preni → kunpreni – zabrać ze sobą.
  • LAŬ – oznacza „według”: eble – może → laŭebla – w miarę możliwości.
  • MALGRAŬ – oznacza „mimo”: volo – chęć → malgraŭvola – mimowolny.
  • PER – zmienia aspekt czasownika: labori → perlabori – zarobić.
  • POST – oznacza „po”: morgaŭ – jutro → postmorgaŭ – pojutrze.
  • PRETER – oznacza „obok”: iri → preteriri – przejść obok.
  • PRI – zmienia nieprzechodnią formę czasownika na przechodnią: pensi – myśleć → pripensi – przemyśleć.
  • SUB – oznacza pozycję „pod”: tera – ziemia → subtera – podziemny.
  • SUPER – oznacza pozycję „nad”: krii – krzyczeć → superkrii – przekrzyczeć.
  • SUR – wskazuje na pozycję „na”: meti – położyć → surmeti – włożyć.
  • TRA – oznacza „przez”: legi – czytać → tralegi – przeczytać całość.
  • TRANS – oznacza „z tamtej strony”: planti – sadzić → transplant – przesadzić.

Sufiksy

Sufiksy gramatyczne

Sufiksy to końcówki, które wskazują kategorię gramatyczną wyrazu, taką jak liczba, przypadek, czas czy strona.

Sufiksy grupy nominalnej
  • -O – oznacza rzeczownik: ŝtelisto – złodziej, malfacilaĵo – trudność.
  • -N – stosowany w bierniku: frago – truskawka → fragon – truskawkę.
  • -J – oznacza liczbę mnogą: malgranda – mały → malgrandaj – małe.
  • -A – cecha przymiotnika: bela – piękny.
  • -E – oznacza przysłówek: bona – dobry → bone – dobrze.
Sufiksy czasownikowe
  • -I – forma bezokolicznika: esti – być.
  • -AS – oznacza czas teraźniejszy: kanti → kantas – śpiewam.
  • -OS – oznacza czas przyszły: maĉi → maĉos – będę gryzł.
  • -IS – oznacza czas przeszły: bati → batis – biłem.
  • -US – forma warunkowa: legi → legus – przeczytałbym.
  • -U – tryb rozkazujący: preni → prenu – przynieś.

Sufiksy imiesłowowe

Sufiksy imiesłowowe czynne
  • -ANT – tworzy imiesłów teraźniejszy: legi → leganto – (ktoś) czytający.
  • -INT – tworzy imiesłów przeszły: kreski → kreskinta – ten, który urósł.
  • -ONT – tworzy imiesłów przyszły: reveni – wrócić → revenonto – ten, który ma wrócić.
Sufiksy imiesłowowe bierne
  • -AT – tworzy imiesłów teraźniejszy: ŝanĝi → ŝanĝata – zmieniany.
  • -IT – tworzy imiesłów przeszły: preni → prenite – wziąwszy.
  • -OT – tworzy imiesłów przyszły: vendi → vendota – stół, który będzie sprzedany.
Sufiksy specjalne –ig– i –iĝ–
  • -IG – nadaje czasownikom aspekt przechodniości: sidi → sidigi – sadzać.
  • -IĜ – tworzy czasowniki nieprzechodnie: veki – budzić → vekiĝi – budzić się.

Sufiksy zaimkowe

Stosowane w tworzeniu zaimków:

  • -U – oznacza osobę: kiu – kto.
  • -O – oznacza przedmiot: kio – co.
  • -A – oznacza cechę: kia – jaki.
  • -ES – oznacza przynależność: kies – czyj.
  • -E – oznacza miejsce: kie – gdzie.
  • -EL – oznacza sposób: kiel – jak.
  • -AM – oznacza czas: kiam – kiedy.
  • -IOM – oznacza liczbę: kiom – ile.
  • -AL – oznacza przyczynę: kial – dlaczego.

Sufiksy używane z liczebnikiem

Liczebniki określające krotność tworzy się przy użyciu przyrostka -OBL: unuobla – pojedynczy, duobla – podwójny.

Sufiks -ON służy do tworzenia ułamków: duono – połowa.

Sufiks -OP – tworzy liczebniki krotności: unuopa – pojedynczy.

Wielokrotność można wyrazić przy pomocy przyrostka -FOJE: dufoje – dwa razy.

Sufiksy słowotwórcze

  • -AĈ – wyraża wstręt: homo – człowiek → homaĉo – człowiek brzydki.
  • -AD – oznacza długość czynności: skribi → skribadi – pisywać.
  • -AĴ – oznacza przedmiot o cechach rdzenia: dolĉa – słodki → dolĉaĵo – słodycz.
  • -AN – oznacza członka zbiorowości: islam → islamano – wyznawca islamu.
  • -AR – oznacza zbiór: arbo – drzewo → arbaro – las.
  • -ĈJ – stosowany dla zdrobnień imienia męskiego: Johano – Jan → Joĉjo – Jaś.
  • -EBL – oznacza możliwość: kompreni → komprenebla – zrozumiały.
  • -EC – oznacza cechę: bela – ładny → beleco – piękno.
  • -EDZINO – dodaje się do tytułów: profesoro → profesoredzino – profesorowa.
  • -EG – oznacza duże rozmiary: bela → belega – bardzo duży.
  • -EJ – oznacza miejsce związane z rdzeniem: lerni → lernejo – szkoła.
  • -EM – oznacza skłonność: labori → laborema – pracowity.
  • -ER – oznacza małą cząstkę: sablo – piasek → sablero – ziarenko piasku.
  • -ESK – oznacza podobieństwo: blanka → blankeska – białawy.
  • -ESTR – oznacza szefa: ŝipo → ŝipestro – kapitan statku.
  • -ET – tworzy zdrobnienia: hundo → hundeto – piesek.
  • FI – oznacza obrzydzenie: homo → fihomo – łajdak.
  • -ID – oznacza młodego osobnika: hundo → hundido – szczeniak.
  • -IL – oznacza narzędzie: ŝlosi → ŝlosilo – klucz.
  • -IN – tworzy rodzaj żeński: redaktoro → redaktorino – redaktorka.
  • -IND – wskazuje na wartość: miri → mirinda – godny podziwu.
  • -ING – oznacza futerał: fingro → fingringo – naparstek.
  • -ISM – oznacza doktrynę: koonio → kolonialismo – kolonializm.
  • -IST – oznacza osobę wykonującą zawód: labori → laboristo – robotnik.
  • -IV – oznacza zdolność: produktiva – zdolny do produkcji.
  • -IZ – oznacza pokrycie: oro → orizi – pokryć złotem.
  • -LAND – tworzy nazwy krajów: polo → Pollando – Polska.
  • -MAL – oznacza przeciwieństwo: antaŭ – przed → malantau – za.
  • -NJ – dla zdrobnień imienia żeńskiego: Marjo → Manjo – Marysia.
  • -UJ – oznacza pojemnik: mono → monujo – portfel.
  • -UL – oznacza osobę o cechach: juna → junulo – młodzieniec.
  • -UM – używany rezerwowo: butiko → butikumi – robić zakupy.

Przypisy

Bibliografia

  • Andrzej Pettyn: Esperanto Podręcznik języka międzynarodowego. Bydgoszcz: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1987.
  • Andrzej Pettyn: Gramatyka języka esperanto. Warszawa: Nowe Wydawnictwo Polskie, 1990.
  • Henrik Seppik: La tuta Esperanto Gramatiko por progresintoj Gvidilo por kursestroj. Budapest: Literatura mondo, 1937.
  • Paweł Wimmer: Esperanto en dek lecionoj. Warszawa: Studio Opinii, 2009.
  • Vilho Setälä: Privilegia vojo al lingvoscio Esperanto. Helsingfors: Fondumo Esperanto, 1977.
  • Leo Turno: Podręcznik języka esperanto. Kraków: Wydawnictwo Polonia, 1928.
  • Bertilo Wennergren: Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko. 2019.