Afganistan

Afganistan to śródlądowe państwo unitarne znajdujące się w Azji Południowej, z Kabulem jako stolicą. Kraj ten graniczy kolejno z: Pakistanem, Iranem, Tadżykistanem, Turkmenistanem, Uzbekistanem i Chinami. Od 15 sierpnia 2021 roku Afganistan jest w rzeczywistości kontrolowany przez talibów, którzy ogłosili Islamski Emirat Afganistanu po upadku Islamskiej Republiki Afganistanu, uznawanej dotychczas na świecie.

Etymologia

Nazwa Afganistan, w języku perskim i paszto zapisywana jako ‏افغانستان‎ (Afghânistân), ma niejasne pochodzenie. Jedna z teorii sugeruje, że wyraz „Afgan” pochodzi od imienia irańskiego władcy Apakana, który żył w VIII lub IX wieku. Inne źródła wskazują na starożytne odniesienie do słowa „Abgan” z czasów Imperium Sasanidów (III wiek), które stanowi najwcześniejszy znany zapis związany z późniejszym terminem „Afgan”. Wzmianki o tym terminie pojawiają się także w zapiskach Szapura I w Nachsz-e-Rostam, gdzie odnosi się do postaci Goundifer Abgan Rismaund. Indyjski astronom Varahamihira w VI wieku nazywał Afganów „Avagan”, a chiński pielgrzym Xuanzang opisywał ich jako 阿薄健 („Abojian”), odnosząc się do ludności zamieszkującej tereny na północ od Gór Sulejmańskich.

W języku perskim -stân oznacza „kraj”. Starożytni Grecy określali te tereny mianem „Ariana”, co pochodzi od awestyjskiego Aryanam Vaeja, lub „Aryavarta” – „kraj Ariów” w sanskrycie (por. Iran). Termin „Ariana Afghânistân” jest nadal popularny wśród perskojęzycznych mieszkańców Afganistanu.

Afganistan był także znany jako 'Chorasan’, co oznacza część Wielkiego Chorasanu, a w zapisie pahlawi oznacza „Wschodni Kraj” (pers. ‏خاور زمین‎).

Historia

Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. obszar dzisiejszego Afganistanu został zajęty przez Arjów. Kraj przechodził pod różne władze, a w połowie I tysiąclecia p.n.e. stał się częścią Baktrii. Od VI wieku p.n.e. był częścią Imperium Perskiego, a w 330 p.n.e. został podbity przez Aleksandra Wielkiego, co doprowadziło do utworzenia Królestwa Greko-Baktryjskiego. W I–IV wieku n.e. istniało tu państwo Kuszanów, a na przełomie V i VI wieku północny Afganistan został zjednoczony przez Heftalitów (Białych Hunów). Do VII wieku Afganistan pozostawał pod wpływami Sasanidów z Persji. Po podbojach arabskich w VII wieku niemal cały Afganistan został włączony do kalifatu, co doprowadziło do jego silnej islamizacji. Od IX wieku lokalne dynastie zaczęły uniezależniać się od Arabów, a kraj znalazł się pod wpływem kolejno Persów, Turków i Chorezmu. Najazdy mongolskie zrujnowały kraj, a jedynie rządy Timurydów w XV wieku przyniosły krótki okres ożywienia gospodarczego i kulturalnego. W XVI wieku kraj został podzielony między Persję, państwo Wielkich Mogołów i chanat uzbecki.

I Emirat

W XVIII wieku Ahmad Szah Durrani założył afgańskie państwo, które obejmowało północne Indie, jednak utraciło te tereny w czasie rządów jego następców. Po serii wojen domowych, Dost Mohammad Chan zjednoczył kraj. W XIX wieku Afganistan stał się polem rywalizacji między Rosją a Wielką Brytanią (tzw. Wielka Gra).

Obawy przed wzrostem wpływów Rosji w Afganistanie doprowadziły do interwencji brytyjskiej, co skutkowało wojną trwającą przez cały XIX wiek. Na początku XX wieku emir Abdurrahman Szah zgodził się na brytyjską kontrolę nad polityką zagraniczną i przyjął politykę izolacjonizmu. W 1893 roku rząd afgański, w obawie przed wojną, pozwolił na włączenie części swojego terytorium do Indii Brytyjskich. W 1919 roku wybuchła kolejna wojna z Wielką Brytanią, spowodowana chęcią Afganistanu do odzyskania utraconych terenów. Konflikt zakończył się uznaniem niepodległości Afganistanu przez Wielką Brytanię.

Królestwo Afganistanu

W 1921 roku Afganistan podpisał umowy z Wielką Brytanią i ZSRR, które potwierdziły jego niepodległość. Władca Amanullah Chan przyjął tytuł króla w 1926 roku i wdrożył szereg reform w stylu europejskim, co spotkało się z oporem społecznym. W 1928 roku doszło do rebelii, zmuszając władcę do ucieczki. Następni władcy kontynuowali politykę izolacjonizmu, a w 1946 roku Afganistan stał się członkiem ONZ.

Utworzenie Pakistanu w 1947 roku spowodowało konflikt graniczny z tym państwem. Afganistan jako jedyny kraj sprzeciwił się uznaniu przez ONZ niepodległości Pakistanu, domagając się wszystkich terenów, z których powstał ten kraj. Afganistan nigdy nie uznał granicy z Pakistanem ustalonej przez rządzących Indiami Brytyjczyków. W latach 50. doszło do wojny granicznej, w której Afganistan miał wsparcie ZSRR. W latach 60. król Mohammad Zaher Szah przeprowadził reformy liberalne, jednak nie zaakceptował zwiększenia swobód demokratycznych, co doprowadziło do radykalizacji opozycji.

I Republika

W 1973 roku Mohammad Daud Chan, były premier, przeprowadził zamach stanu przy wsparciu Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu i grupy radykalnych oficerów armii, ogłaszając koniec monarchii i proklamując Republikę Afganistanu. Daud Chan utworzył rząd koalicyjny z przedstawicielami „Parczam”, którzy zajmowali wiele stanowisk ministerialnych. W początkowym okresie rządów prowadził współpracę z ZSRR, co nie spodobało się Stanom Zjednoczonym, które oskarżyły go o dążenie do wprowadzenia modelu radzieckiego. Do 1975 roku umocnił swoją władzę na tyle, że mógł odstąpić od tej polityki i przejść na stronę zachodnią. W 1977 roku wprowadził nową konstytucję, która ustanowiła system jednopartyjny z Partią Rewolucji Narodowej jako jedyną legalną partią. Zdelegalizowano wszystkie inne partie polityczne, a wielu byłych sojuszników Dauda trafiło do więzień. Do tego doszło do politycznych zabójstw, w tym Mir Akbar Chajbar, co przyczyniło się do obalenia Dauda w wyniku puczu w kwietniu 1978 roku.

Demokratyczna Republika Afganistanu

Po puczu nowym prezydentem został Nur Mohammad Taraki z lewicowej Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu, a w miejsce I Republiki powołano Demokratyczną Republikę Afganistanu. Rząd ogłosił program radykalnych zmian społecznych, które miały na celu liberalizację społeczeństwa afgańskiego. Reformy te kwestionowały tradycyjne wartości i struktury władzy na obszarach wiejskich, wprowadzając kobiety do życia politycznego i znosząc przymusowe małżeństwa. 1 stycznia 1979 roku zainicjowano reformę rolną oraz program alfabetyzacji wsparty przez UNESCO. Niemniej jednak, ze względu na głęboko religijny charakter narodu afgańskiego, reformy nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Wzrosło opory wobec rządu, co doprowadziło do wybuchu wojny domowej z udziałem grup islamskich, określanych jako mudżahedini. W skład antyrządowej rebelii weszli głównie sunniccy mudżahedini, a także szyiccy mudżahedini oraz rebelianci maoistowscy. Wewnętrzne napięcia w rządzącej partii, gdzie radykalne skrzydło „Chalk” zdominowało umiarkowane „Parczam”, pogłębiały kryzys.

We wrześniu 1979 roku Hafizullah Amin został nowym przywódcą Afganistanu. Wkrótce po objęciu władzy zlikwidował wewnętrzną opozycję, w tym dotychczasowego premiera Nur Muhammada Tarakiego, który zginął 14 września 1979 roku. Amin dążył do umiarkowanej polityki, próbując przekonać Afgańczyków, że rząd nie jest antyislamski. Inwestował w odbudowę meczetów i wypłacał odszkodowania za ich zniszczenia. W swoim krótkim okresie rządów obiecał nie dopuścić do rządów jednoosobowych oraz opublikował listę osób straconych w czasach Tarakiego, obwiniając go za te wydarzenia. Amin starał się ograniczyć zależność Afganistanu od ZSRR, co wzbudzało obawy w Moskwie, szczególnie po jego spotkaniu z jednym z wiodących antykomunistów w Afganistanie, Gulbuddinem Hekmatjarem. W grudniu 1979 roku, po nieudolności w prowadzeniu wojny domowej, doszło do radzieckiej interwencji, która rozpoczęła się nocą między 24 a 25 grudnia 1979 roku, kiedy to radzieckie wojska zajęły kluczowe lotniska w Kabulu i Bagramie.

27 grudnia 1979 roku rozpoczęła się operacja „Sztorm-333”, mająca na celu zlikwidowanie Amina. Po jego śmierci nowym przywódcą został Babrak Karmal z proradzieckiej frakcji „Parczam”. Plany inwazji, które miały być szybkie, przekształciły się w długotrwały konflikt. Karmal ogłosił amnestię, wypuszczając wielu więźniów z poprzednich rządów oraz przywracając skonfiskowane mienie. Przywrócił także tradycyjne zwyczaje afgańskie oraz islam. W styczniu 1984 roku ograniczył reformy rolne wprowadzone przez Tarakiego i Amina, jednak konflikty zbrojne nie ustały, a opozycja, oparta na islamie, kontynuowała walkę z świeckim rządem, zyskując wsparcie USA i innych państw.

II Republika

W 1987 roku Mohammad Nadżibullah zastąpił Karmala na stanowisku prezydenta, zlikwidował Demokratyczną Republikę Afganistanu i ogłosił II Republikę Afganistanu. Z jego inicjatywy powstała Komisja Pojednania Narodowego, która, mimo niepowodzeń, zdołała zdobyć wsparcie niektórych mudżahedinów, rozczarowanych opozycją. W 1986 roku przygotowano nową konstytucję, zatwierdzoną 29 listopada 1987 roku, a w czerwcu 1988 roku Rada Rewolucyjna została zastąpiona przez Zgromadzenie Narodowe. W 1989 roku nazwa rządzącej partii zmieniła się na Partię Ojczyzny, co oznaczało przesunięcie w stronę umiarkowanego islamu. Rząd Nadżibullaha ograniczył wpływy radzieckie oraz pozwolił na udział opozycji w wyborach. W lutym 1989 roku ostatni żołnierze radzieccy wycofali się z Afganistanu, a rząd nadal utrzymywał się u władzy, otrzymując wsparcie finansowe od ZSRR. Mudżahedini, wspierani przez Pakistan i USA, dążyli do ustanowienia państwa opartego na fundamentalistycznym islamie.

Po wycofaniu się Sowietów nastąpiła stopniowa islamizacja kraju, a konstytucja z 1990 roku zadeklarowała Afganistan jako państwo islamskie, usuwając odniesienia do myśli lewicowej.

Islamskie Państwo Afganistanu i II Emirat

W 1992 roku rząd II Republiki upadł, a w jego miejsce powstało Islamskie Państwo Afganistanu. Powstanie to nie zakończyło wojny domowej, która trwała głównie między byłymi członkami opozycji islamskiej. Ekstremistyczni talibowie wygrali te starcia i w 1996 roku utworzyli Islamski Emirat Afganistanu. Ich rządy były kwestionowane przez Sojusz Północny, a rząd talibów został uznany jedynie przez Arabii Saudyjskiej, Pakistan i Zjednoczone Emiraty Arabskie.

III Republika

Rządy talibów zakończyły się w 2001 roku w wyniku interwencji NATO, co doprowadziło do utworzenia Islamskiej Republiki Afganistanu. 20 grudnia 2001 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała do życia Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa (ISAF), których celem było wprowadzenie pokoju, stabilizacja sytuacji, eliminacja grup zbrojnych oraz wsparcie w odbudowie kraju. 11 sierpnia 2003 roku dowodzenie nad ISAF przejęło NATO. Proces formowania sił ISAF był początkowo powolny, ale z biegiem czasu zaczęły one kontrolować coraz większe obszary kraju.

III Emirat

Po 20-letniej obecności wojsk amerykańskich, talibowie wkroczyli do Kabulu i obalili Islamską Republikę, ogłaszając 31 sierpnia 2021 roku „pełną niepodległość” odtworzonego przez siebie Islamskiego Emiratu Afganistanu. Przywódca talibów, mułła Hibatullah Achundzada, przybył do Kandaharu w tym samym czasie, gdy ostatni amerykańscy żołnierze opuszczali Afganistan.

Geografia

Afganistan jest wysokogórskim krajem, nieposiadającym dostępu do morza, usytuowanym w środkowej i południowo-zachodniej Azji. Ponad 80% jego powierzchni zajmują góry. Z północnego wschodu na południowy zachód rozciąga się łańcuch górski Hindukusz, z najwyższym szczytem kraju, Noszak (7492 m n.p.m.), przechodzący w surowe obszary Wyżyny Irańskiej oraz półpustynię Registanu (35–40 tys. km²). Między tymi obszarami znajduje się Wyżyna Haradżat z przełęczami umożliwiającymi komunikację między regionami. Klimat jest surowy i mroźny, w górach średnie temperatury w styczniu spadają do -15 °C, a w lipcu rzadko przekraczają 0 °C. Najcieplejsze lata występują na pustynnych terenach na południu (powyżej +22 °C). Opady w górach wynoszą powyżej 1500 mm rocznie, podczas gdy w większej części kraju wynoszą 400–600 mm rocznie, a na terenach stepowych poniżej 200 mm rocznie. Ziemie uprawne zajmują 12% powierzchni, a lasy, głównie na północnym wschodzie, tylko 3%.

Najniższy punkt – Amu-daria 258 m n.p.m.
Najwyższy punkt – Noszak 7492 m (inne źródła podają 7485 m n.p.m.)

Granice

Łączna długość granic Afganistanu wynosi 5529 km, w tym z:

Chińską Republiką Ludową przez korytarz wachański – 76 km
Iranem – 936 km
Pakistanem – 2429 km
Tadżykistanem – 1206 km
Turkmenistanem – 744 km
Uzbekistanem – 137 km

Demografia

Różnorodność etniczna i językowa Afganistanu odzwierciedla jego położenie, które było historycznie związane z szlakami handlowymi prowadzącymi z Azji Środkowej do Azji Południowej i Południowo-Zachodniej. Języki urzędowe to Dari (perski afgański) i paszto, które pełnią funkcję wspólnego języka dla większości Afgańczyków, chociaż talibowie preferowali jedynie paszto. Na północy kraju powszechnie używa się uzbeckiego i turkmeńskiego. W Afganistanie mówi się w ponad 70 innych językach i w niezliczonych dialektach.

Religią dominującą jest islam. Szacuje się, że 80% populacji to muzułmanie wyznający sunnicką odmianę Hanafi, podczas gdy reszta to głównie muzułmanie szyiccy, szczególnie Hazarowie. Mimo prób laicyzacji społeczeństwa afgańskiego w okresie rządów komunistycznych, praktyki islamskie przenikają wszystkie aspekty życia. Islam był fundamentem oporu wobec komunistów i radzieckiej inwazji. Religijne tradycje islamskie oraz przepisy, w połączeniu z tradycyjnymi praktykami, stanowią podstawowy sposób prowadzenia życia i rozwiązywania sporów prawnych. Poza większymi miastami, większość Afgańczyków jest podzielona na plemiona i wspólnoty oparte na przywództwie, które pielęgnują dawne tradycje i praktyki religijne.

Liczba mieszkańców w 2012 roku wyniosła 33,4 mln (w 1950 roku było ich 8,15 mln). Ludność jest rozmieszczona nierównomiernie, z głównymi skupiskami w kotlinach śródgórskich oraz oazach na północno-wschodnich obszarach kraju; tereny wysokogórskie na północy oraz półpustynne na południowym zachodzie są prawie bezludne. Około 2 mln mieszkańców to koczownicy, a ponad 3 mln osób przebywa na emigracji, głównie w Pakistanie i Iranie. Tylko 28% ludności mieszka w miastach. Poziom życia oraz zdrowotność ludności są jednymi z najniższych na świecie, a analfabetyzm jest powszechny – wynosi 62,9%.

Struktura etniczna (2016):

Pasztunowie – 39,8%
Tadżycy – 24,2%
Uzbecy – 9,1%
Hazarowie – 8,6%
Turkmeni – 5,0%
Aimakowie – 5,0%
Persowie – 1,7%
Beludżowie – 1,2%
Pozostali – 5,4% (w tym: Brahui, Pashayi, Kurdowie)

Statystyki demograficzne:

Główne miasta (ludność – stan na 21 września 2006):
Kabul – 2536,3 tys.
Herat – 349 tys.
Kandahar – 324,8 tys.
Mazar-i Szarif – 300,6 tys.
Dżalalabad – 168,6 tys.
Kunduz – 117,5 tys.
6690 osób na 1 lekarza (w 1990 r. – 13 200 osób na 1 lekarza)
2945 osób na łóżko szpitalne
23% ludności żyje poniżej poziomu ubóstwa

Ustrój polityczny

Konstytucja Afganistanu z 2004 roku ustanawia trójpodział władzy na: władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zgodnie z nią władza ustawodawcza przysługuje parlamentowi, znanemu jako Loja Dżirga, a władza wykonawcza jest sprawowana przez prezydenta wyłanianego w wyborach powszechnych, któremu podlega rząd oraz administracja centralna.

Talibowie, którzy przejęli władzę w 2021 roku, odrzucili tę konstytucję i dążą do przywrócenia Islamskiego Emiratu z lat 90. XX wieku, opierając prawo na szariacie. Od tego momentu, najwyższą władzę sprawuje emir Hibatullah Achundzada, pełniący funkcje zarówno duchowego, jak i politycznego przywódcy, rezydujący w Kandaharze. Funkcję premiera, odpowiedzialnego za zarządzanie rządem w Kabulu, pełni mułła Hasan Achund.

Podział administracyjny

Afganistan dzieli się na 34 prowincje (wilajet) i 398 dystryktów.

Siły zbrojne

Afganistan, nieposiadający dostępu do morza, dysponuje dwiema głównymi formacjami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. W 2014 roku siły lądowe dysponowały 800 czołgami, 9,1 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 138 zestawami artylerii holowanej oraz 50 wyrzutniami rakietowymi. Afgańskie siły powietrzne miały wówczas 107 samolotów transportowych, 6 samolotów szkolno-bojowych, 91 śmigłowców oraz 7 śmigłowców szturmowych.

W 2014 roku wojska afgańskie liczyły 200 tys. żołnierzy zawodowych (bez rezerwistów). Według rankingu Global Firepower (2014) afgańskie siły zbrojne zajmowały 76. miejsce na świecie, z rocznym budżetem obronnym wynoszącym 11,5 mld dolarów (USD).

Gospodarka

Afganistan należy do krajów o najsłabszych gospodarkach. ONZ klasyfikuje go jako jedno z najsłabiej rozwiniętych państw świata (tzw. LDC – Least Developed Countries). W 2014 roku PKB wyniosło 20,84 mld dolarów USA, co daje 1900 dolarów na mieszkańca, z czego 24% pochodziło z rolnictwa, 21% z przemysłu, a pozostałe 55% z usług.

Afganistan dysponuje ograniczonymi zasobami naturalnymi, takimi jak gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel, rudy miedzi, chromu, baryty, siarki, rudy ołowiu, cynku, rudy żelaza, soli, kamieni szlachetnych i półszlachetnych. W 2008 roku wydobycie gazu wyniosło 30 mln m³, a produkcja surowców budowlanych, w tym lazurytu, ma większe znaczenie. Elektrownie wodne wytworzyły 285,5 mln kWh energii elektrycznej. Liczne zakłady rzemieślnicze produkują różnorodne wyroby włókiennicze, metalowe, skórzane oraz drewniane. Przemysł spożywczy jest również rozwinięty.

Główną gałęzią gospodarki jest niskotowarowe rolnictwo. Uprawia się głównie zboża (2,7 mln ton pszenicy), ale także kukurydzę, jęczmień i ryż, a także bawełnę oraz buraki cukrowe. Na nawadnianych terenach dolin rzek uprawia się owoce i winorośl (produkcja winogron wynosi 365 tys. ton). Hodowla zwierząt, częściowo koczownicza, obejmuje 11 mln owiec, 2,2 mln kóz oraz wielbłądy i konie.

Bilans handlowy jest niezrównoważony: w 2014 roku eksport wyniósł 658 mln dolarów, a import 7004 mln dolarów. Główni partnerzy handlowi to Pakistan, Indie, USA, Tadżykistan, Turkmenistan, Chiny, Kazachstan oraz Azerbejdżan. Konflikty i działania wojenne, które trwają od kilkudziesięciu lat, doprowadziły do ruiny gospodarki afgańskiej. Głównym produktem eksportowym przez długi czas było opium, którego roczna produkcja wynosiła 4000 ton, a zajmowali się nią lokalni watażkowie, którzy czuli się bezkarni z powodu słabości władzy centralnej.

Według orientalisty Marcina Rzepki, słaby rozwój gospodarczy Afganistanu, mimo międzynarodowej pomocy, wynika z niedostosowania pomocy do lokalnych warunków.

Transport

Transport w Afganistanie jest bardzo słabo rozwinięty. Sieć drogowa liczy 42,15 tys. km, w tym 29 800 km szlaków nieutwardzonych (wskaźnik gęstości dróg wynosi 6,51 km/100 km²). Od 2010 roku sieć kolejowa jest w budowie. Istnieje 1200 km śródlądowych dróg wodnych, a najważniejszą arterię stanowi żeglowny odcinek rzeki Amu-daria, po którym pływają statki o pojemności do 500 DWT. Dodatkowo, istnieją gazociągi o łącznej długości 466 km. Główne lotnisko w Kabulu ma połączenia z kilkoma miastami zagranicznymi. Poza Kabul, w 2010 roku funkcjonowało 18 innych lotnisk z betonowymi pasami startowymi oraz 34 inne z nieutwardzonymi lądowiskami. Międzynarodowe linie lotnicze znajdują się w Kabulu i Kandaharze. Na terenie całego kraju transport juczny nadal odgrywa istotną rolę.

Religia

W 2010 roku struktura religijna Afganistanu według Pew Research Center przedstawiała się następująco:

islam – 99,75% (31 330 000)
protestantyzm – 0,1% (30 000)
hinduizm – 0,03% (10 000)
pozostali – 0,12% (40 000)

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Adamec, Ludwig (2011). Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7815-0.
Amtstutz, J. Bruce (1994). Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation. DIANE Publishing. ISBN 978-0788111112.
Amtstutz, J. Bruce (1994). Afghanistan: Past and Present. DIANE Publishing.
Arnold, Anthony (1983). Afghanistan’s Two-party Communism: Parcham and Khalq. Hoover Press. ISBN 978-0-8179-7792-4.
Asthana, N.C.; Nirmal, A. (2009). Urban Terrorism: Myths and Realities. Pointer Publishers. ISBN 978-81-7132-598-6.
Bonosky, Phillip P. Afghanistan–Washington’s Secret War, 2nd ed, New York: International Publishers, 2001, ISBN 978-0-7178-0732-1.
Brecher, Michael; Wilkenfeld, Jonathan (1997). A Study of Crisis. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-10806-0.
Braithwaite, Rodric R. Afgantsy: The Russians in Afghanistan, 1979–1989, Oxford: Oxford University Press, 2011, ISBN 978-0-19-983265-1.
Clements, Frank F. Conflict in Afghanistan: A Historical Encyclopedia, Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, 2003, ISBN 978-1-85109-402-8.
Cummins, Joseph. Najdłuższe konflikty zbrojne. Wyd. 1. Warszawa: Muza SA, 2013. ISBN 978-83-7758-259-6.
Garthoff, Raymond (1994). Détente and Confrontation: American–Soviet relations from Nixon to Reagan. Brookings Institution Press. ISBN 978-0-8157-3041-5.
Gladstone, Cary (2001). „Afghanistan: a Country Study (edited by Blood, Baxter, Dupree, Gouttierre & Newell)”. Afghanistan Revisited. Nova Publishers. ISBN 978-1590334218.
Giustozzi, Antonio A. Empires of Mud: War and Warlords of Afghanistan, New York: Columbia University Press, 2009, ISBN 978-0-231-70080-1.
Hilali, A.Z.A.Z. US–Pakistan relationship: Soviet invasion of Afghanistan, Burlington, VT: Ashgate Publishing, 2005, ISBN 978-0-7546-4220-6.
Leird, Robbin; Hoffmann, Erik; Collins, Joseph (1986). „Chapter 18: The Soviet – Afghan War: The First Four Years”. Soviet foreign policy In a Changing World. Transaction Publishers. ISBN 978-0-202-24166-1.
Levite, Ariel; Jenteleson, Bruce; Berman, Larry (1992). Foreign Military Intervention: The Dynamics of Protracted Conflict. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-07295-3.
Kakar, Hassan; Kakar, Mohammed (1997). Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979–1982. University of California Press. ISBN 978-0-520-20893-3.
Kalinovsky, Artemy M.A.M. A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2011, ISBN 978-0-674-05866-8.
Kamali, Mohammad Hashim (1985). Law in Afghanistan: a Study of the Constitutions, Matrimonial law and the Judiciary. BRILL Publishers. ISBN 978-90-04-07128-5.
Kanet, Roger (1987). The Soviet Union, Eastern Europe, and the Third World. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-34459-3.
Male, Beverley (1982). Revolutionary Afghanistan: A Reappraisal. Taylor & Francis. ISBN 978-0-7099-1716-8.
Misdaq, Nabi (2006). Afghanistan: Political Frailty and External Interference. Taylor & Francis. ISBN 978-0415702058.
Tomsen, Peter P. The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers, 1st ed, New York: PublicAffairs, 2011, ISBN 978-1-58648-763-8.
Qassem, Ahmad (2009). Afghanistan’s Political Stability: a Dream Unrealised. Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-7940-0.
Rasanayagam, Angelo. Afghanistan: A Modern History, New ed, London: I.B.Tauris, 2005, ISBN 978-1850438571.
Rubin, Barnett R.B. The Fragmentation of Afghanistan: State Formation and Collapse in the International System (2nd ed.), 2nd ed, New Haven, CT: Yale University Press, 2002, ISBN 978-0-300-09519-7.
Staff writers (2002). Regional Surveys of the World: Far East and Australasia 2003. Routledge. ISBN 978-1-85743-133-9.
Steele, Jonathan J. Ghosts of Afghanistan: Hard Truths and Foreign Myths, Berkeley, CA: Counterpoint Press, 2011, ISBN 978-1-58243-787-3.
Wahab, Shaista; Youngerman, Barry (2007). A Brief History of Afghanistan. Infobase Publishing. ISBN 978-0-8160-5761-0.
Weiner, Myron; Banuazizi, Ali; Arnold, Anthony (1994). „Chapter 1: The Ephemeral Elite: The Failure of Socialist Afghanistan”. The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-2608-4.