Afera żyrardowska to potoczne określenie nieprawidłowości związanych ze sprzedażą majątku Skarbu Państwa za znacznie niższą kwotę niż jego rzeczywista wartość w listopadzie 1923 roku. Proces ten obejmował również wyprowadzanie majątku zakładów wyrobów lnianych w Żyrardowie (dawne Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich) przez francuski zarząd oraz nieudolne działania państwowych organów w latach 1923–1934. Ujawnienie tego skandalu i aresztowanie członków zarządu doprowadziły do ochłodzenia relacji między Polską a Francją. Ostatecznie nie ustalono winnych, ponieważ nie doszło do procesu sądowego.
Tło
Na przełomie XIX i XX wieku Zakłady w Żyrardowie były największą fabryką tego typu w Europie, a ich rozwój przyczynił się do stworzenia współczesnego miasta. W trakcie I wojny światowej wyposażenie fabryki zostało ewakuowane do wnętrza Imperium Rosyjskiego, a po przewrocie bolszewickim zostało znacjonalizowane przez RFSRR. Po wojnie przedsiębiorstwo, zarządzane przez państwo, zostało odbudowane. W listopadzie 1923 roku, w okresie hiperinflacji polskiej marki, spółka należąca do francuskiego przemysłowca Marcela Boussaca nabyła akcje fabryki od Skarbu Państwa za cenę znacznie niższą niż koszty odbudowy przedsiębiorstwa. Kluczowym elementem afery było to, że przy sprzedaży Zakładów Żyrardowskich grupie Boussaca Skarb Państwa dwukrotnie nie uwzględnił waloryzacji inwestycji z lat 1919–1923, co skutkowało stratą Skarbu w wysokości ponad 2,5 miliona franków szwajcarskich (co stanowiło 99% nakładów inwestycyjnych). Minister przemysłu i handlu Władysław Kucharski był obciążany odpowiedzialnością za te straty, jednak ostatecznie nie stanął przed Trybunałem Stanu w 1924 roku, będąc bronionym przez większość sejmową Chjenopiasta, mimo że koalicja rządowa upadła. Po przejęciu Zakładów Żyrardowskich przez Boussaca przedsiębiorstwo zaczęło podupadać. Spółka zaczęła wykazywać fikcyjne straty, aby uniknąć płacenia podatków w Polsce oraz wypłacania dywidend polskim akcjonariuszom mniejszościowym. Zyski były wyprowadzane za granicę poprzez zmuszanie przedsiębiorstwa do zakupu surowców we Francji po zawyżonych cenach.
Afera
Upadek zakładów doprowadził do kryzysu w mieście. Sprawa ta została szeroko nagłośniona przez prasę, głównie za sprawą tekstów Pawła Hulki-Laskowskiego.
Ważnym wydarzeniem było morderstwo dyrektora zakładów Gastona Koehler-Badina przez byłego pracownika, Juliana Blachowskiego, w kwietniu 1932 roku. Zabójstwo oraz proces mordercy w październiku i listopadzie 1932 roku przyczyniły się do ogromnego zainteresowania sprawą. Obrona Blachowskiego była prowadzona przez znanego adwokata Leona Berensona, który zyskał rozgłos dzięki sprawie brzeskiej. W grudniu 1934 roku aresztowano zarząd przedsiębiorstwa. Antysanacyjna opozycja wykorzystała tę sprawę, podkreślając powiązania właściciela zakładów z piłsudczykowskim BBWR: prezes zarządu Henryk Potocki był członkiem ugrupowania, a senator Artur Dobiecki angażował się w pomoc zakładom. Łączne straty w przedsiębiorstwie oszacowano na 25 milionów złotych, co wielokrotnie przewyższało wartość całego zakładu. W wyniku wybuchu skandalu oraz oskarżeń pojawili się także tragiczne wydarzenia, w tym samobójstwo adwokata Aleksandra Lednickiego.
Konsekwencje
Ostatecznie nie ustalono winnych afery, ponieważ nie doszło do procesu sądowego. Początkowe aresztowanie dyrekcji zakładów, w tym obywateli francuskich, wywołało konflikt dyplomatyczny z Francją, prowadząc do ochłodzenia relacji między państwami. Reakcję Francji uznaje się za m.in. zmniejszenie kwoty pożyczki na dozbrojenie polskiej armii. Dopiero w 1936 roku rządy obu krajów wynegocjowały porozumienie dotyczące zakładów żyrardowskich. Wówczas polski rząd odkupił akcje fabryki, korzystając z pośrednictwa Państwowego Banku Rolnego.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
P. Dąbrowski, „Panama żyrardowska” w okresie dwudziestolecia międzywojennego – wyrok Sądu Obywatelskiego w sprawie Aleksandra Lednickiego, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, t. 21, nr 1, s. 11–31.
R. Karaś, Ostatni odruch, Wyd. Min. Obrony Narodowej, Warszawa 1986.
Z. Landau, Tomaszewski J., Sprawa żyrardowska: przyczynek do dziejów kapitałów obcych w Polsce międzywojennej, Książka i Wiedza, Warszawa 1983.
W. Michowicz, Afera żyrardowska z 1934 r. Przyczynek do działalności kapitału francuskiego w Polsce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1961, nr 21, s. 155–170.
W. Michowicz, Międzynarodowe tło tzw. afery żyrardowskiej 1934 r. [w:] Żyrardów 1829–1945, I. Pietrzak-Pawłowska (red.), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 241–256.